Bieszczadzkie niebo w Beskidzie Niskim (30 kwietnia / 1 maja 2016)

Piotrek Guzik · 25 Maja 2016

Wieczorem 30 kwietnia 2016 wybrałem się z bratem (Wojtkiem), jak to wiosną tego roku zwykłem robić, na sowy. Wyjechaliśmy jeszcze przed zachodem Słońca, a ja oczywiście w bagażniku miałem teleskop, bo prognozy na nockę były nienajgorsze, a Księżyc miał wzejść dopiero około 2:30. Za cel obraliśmy sobie okolice Bukowska. Po bezowocnych poszukiwaniach sów w okolicznych lasach, około 23:00 dotarliśmy na zbocze góry Tokarnia (miejscówka znajdowała się na wysokości około 670 m.n.p.m.). Niebo wyglądało świetnie, a SQM-L pokazał wtedy 21.59.

Zanim doczekałem się pełnej adaptacji wzroku do ciemności, postanowiłem przyjrzeć się kilku jasnym, znanym obiektom. I tak rzuciłem okiem na M 13, M 51, M 81 i M 82.

Kiedy już adaptację miałem całkiem dobrą, postanowiłem zmierzyć się z nieco trudniejszymi obiektami. Najpierw wycelowałem teleskop w galaktyki NGC 5005 i NGC 5033, które wręcz ,,biły po oczach''. Moim celem była jednak sąsiednia galaktyka IC 4182 o niskiej jasności powierzchniowej, którą widać tylko na ciemnym niebie. Tu znalazłem ją w kilka chwil - wyglądała jak dość duże pojaśnienie nieba, ,,przyklejone'' do dwóch dość jasnych gwiazdek. Była ona wyraźnie niejednorodna, z nieco jaśniejszym centrum. Przyjrzałem się też mało znanej mgławicy refleksyjnej Gyulbudaghian 98-171 (LBN 412). I tu znów zaskoczenie - mgławicę widać natychmiast jako niewielki ,,warkocz'' jednej ze słabych gwiazdek. W dużym powiększeniu (265x) widać było, że jasność tego obiektu nie jest jednorodna. W gorszych, ale całkiem niezłych warunkach była obiektem znacznie trudniejszym.
Pozwoliłem sobie też spojrzeć na coś znacznie jaśniejszego - mgławicę planetarną IC 4593. W małym powiększeniu wyglądała zupełnie jak gwiazda, zdradzał ją jednak zielonkawo-niebieski kolor. W dużym powiększeniu (265x) była wyraźnym, owalnym, nieco spłaszczonym obiektem, ,,puchnącym'' przy obserwacji zerkaniem i redukującym się niemal do gwiazdy przy patrzeniu na wprost.

Tej nocy przyjrzałem się też kilku słabszym, ale ciekawym galaktykom, jednak z wrażenia nie zanotowałem już, które to były galaktyki. Z pewnością obserwowałem tej nocy parę NGC 3718 i NGC 3729. Pierwsza z nich pokazywała wyraźnie szczegóły swej dziwnej budowy. Oglądałem też na pewno fajną maleńką zderzającą się parę NGC 3690A i NGC 3690B. Obejrzałem sobie też galaktykę Holmberg II należącą do grupy M 81. Galaktyka Holmberg II była widoczna bez większego trudu jako wielki, mocno nieregularny obiekt, na którego tle świeciło kilka, a może i kilkanaście gwiazdek. Niektóre z nich być może były nawet jakimiś obiektami w samej galaktyce, nie próbowałem jednak ich identyfikować, więc pewności nie mam.

Później postanowiłem przyjrzeć się komecie 252P/LINEAR. W lornetce 10x50 była ona obiektem wielkim i wyraźnym, choć mocno rozmytym. Spojrzałem na nią zatem lornetką 2.3x40. Okazało się, że i w tej lornetce widać ją całkiem wyraźnie. Postanowiłem zatem sprawdzić, czy widać ją gołym okiem. I tu znów sukces. Dokładnie tam, gdzie ma być kometa, widać niewielkie pojaśnienie nieba. Gołym okiem jej jasność oceniłem tej nocy na 6.8 mag, a średnicę jej głowy na około 20'. Wtedy postanowiłem oderwać się na chwilę od teleskopu i sprawdzić pobieżnie, jak dużo widać gołym okiem. Okazało się, że obiekty takie jak M 3, M 4, M 5, czy M 13 widać natychmiast - nawet jeśli nie zna się dokładnie ich położenia. Wystarczyło np. spojrzeć pomiędzy Arktura a Cor Caroli, aby natychmiast zobaczyć tam niewielką plamkę - M 3, wyraźnie się różniącą od sąsiedniej bardzo dobrze widocznej gwiazdki (o jasności 6.2 mag). Wyraźnie, jako niegwiazdowy obiekt widoczna była też gromada kulista M 92. Spojrzałem więc w stronę galaktyki M 81. Sąsiednia gwiazdka o jasności 7.1 mag była widoczna zerkaniem natychmiast, natomiast po kilku chwilach okazało się, że M 81 jest także widoczna. Gołym okiem wypatrzyłem jeszcze M 10 i M 12, po czym ,,przerzuciłem się'' na lornetkę.

Lornetką 10x50 przyjrzałem się galaktyce M 51, do której ,,doklejona'' była słabsza sąsiadka, M 101 świeciła jasno jako duży, okrągły obiekt, mgławica M 97 (Sowa) była widoczna zerkaniem bez wielkiego trudu, a obok niej można było też dostrzec galaktykę M 108. W lornetce wypatrzyłem też widoczne w jednym polu widzenia galaktyki M 109 i NGC 3953.

Przed 2:00 Wojtek wrócił z lasu. Pooglądaliśmy sobie wtedy kilka popularnych obiektów - mgławicę Veil (NGC 6960, 6992-95), mgławicę M 57, gromady kuliste M 3 i M 13 i kilka innych. Nie muszę chyba pisać, że wszystkie te obiekty były w takich warunkach fantastyczne.

Kilka razy w ciągu nocy wykonywałem pomiary używając SQM-La. Za każdym razem wynik wskazywał nieco ciemniejsze niebo. Najciemniej było przed wschodem Księżyca między 2:00 a 2:30. Wtedy wskazania SQM-La oscylowały wokół 21.77. Takiej wartości na moim SQM-L jeszcze nigdy nie widziałem (oczywiście mowa o średniej z kilku pomiarów, bo każda wartość, którą podaję, to średnia z kilku pomiarów). Kiedy wzeszedł Księżyc, wyraźnie się rozjaśniło, ale wyraźnie też pokazały się wiszące poniżej niskie chmury.

Kiedy zaczęło świtać postanowiliśmy się zbierać, jednak decyzja o powrocie inną drogą okazała się być złym wyborem, bo droga była nieprzejezdna. Powrót tą drogą pod górę także okazał się nie lada wyzwaniem i zajął nam półtorej godziny spędzonej na podkładaniu pod koła kamieni, aby koła nie ślizgały się na błocie. Dzięki temu opóźnieniu mogliśmy jednak później podziwiać wspaniały spektakl, który zafundowały nam około wschodu Słońca niskie chmury.

Jako ciekawostkę muszę tu dodać, że przed wschodem Księżyca na niebie widać było tylko niewielką łuną od Krosna (33 km w linii prostej) i trochę mniejszą od Rzeszowa (65 km w linii prostej). Łuna od Sanoka była ledwie zauważalna. Dodatkowo tuż nad wschodnim horyzontem (który tam był zupełnie odsłonięty, nawet chyba minimalnie niżej niż horyzont prawdziwy) całą noc widoczna była maleńka łuna, której przez dużą część nocy towarzyszyły podświetlone chmury, które sięgały nie wyżej niż 1 stopień nad horyzont. Łuna ta, choć maleńka, była dość oczywista (łunę tę widać na drugim z załączonych zdjęć). Jak się później okazało, kiedy sprawdziłem to na mapach, łuna ta znajdowała się dokładnie w kierunku oddalonej o 105 km wielkiej szklarni w mieście Drohobycz na Ukrainie! Archiwalne zdjęcia satelitarne pokazują też, że przez większą część nocy nad tamtym obszarem wisiały chmury piętra średniego lub wysokie.

Tokarnia.jpg.9e98955b546715ad042c3db9887

Morth · 25 Maja 2016

Czyli nomen omen to chmury tym razem poprawiły warunki :icon_biggrin:

Piotrek Guzik · 25 Maja 2016

Czyli nomen omen to chmury tym razem poprawiły warunki

Zgadza się!

Co więcej, poprawiły te warunki w dużym stopniu. Jeśli założymy, że naturalna jasność nieba wynosiła tej nocy 22.00 mag/sekundę łuku do kwadratu, to wynik 21.77 oznacza mniej więcej dwukrotnie mniej LP niż w przypadku wskazania równego 21.59.

ekolog · 25 Maja 2016

Tak, Holmberg II, (11 milionów lat świetlnych od Ziemi) to bardzo osobliwa, nietypowa galaktyka z ogromnymi pustkami i ogromnymi bańkami obszarów gwiazdotwórczych, nie licząc wybitnie silnego źródła twardego promieniowania.

Jest ponad 4 razy dalej niż galaktyka Andromedy (Messier 31) dlatego zastanawiało mnie co też amator "quasi-punktowego" może w niej zobaczyć?

Wpierw stawiałem na gromady kuliste lub supernowe.

http://www.spacetelescope.org/news/heic1114/

Pozdrawiam
p.s.
Na jakiej zasadzie (tak kolokwialnie) działa ten miernik ciemności nieba i gdzie już się nie sprawdzi?

Edytowane 25 Maja 2016 przez ekolog

Piotrek Guzik · 25 Maja 2016

Na jakiej zasadzie (tak kolokwialnie) działa ten miernik ciemności nieba i gdzie już się nie sprawdzi?

Miernik zbiera światło z pewnej części nieba ("L" w nazwie oznacza, że mamy tu do czynienia z miernikiem z soczewką, którego "kąt widzenia" jest ograniczony) - wewnątrz znajduje się czujnik, który generuje prostokątną falę o częstotliwości wprost proporcjonalnej do natężenia padającego światła. Ta częstotliwość jest później przeliczana na natężenie światła padającego na czujnik.

Pomiar wykonuje się celując w okolice zenitu i trwa on od ułamka sekundy do kilkunastu sekund, w zależności od tego, jak jasne jest niebo (im ciemniej, tym dłużej trwa pomiar).

Nie bardzo wiem, co masz na myśli pisząc: "gdzie już się nie sprawdzi?".

ekolog · 25 Maja 2016

Kraków, Atakama, ISS, ...

Gdzie jest "za słaby", a gdzie "za mocny"?

Urządzenia robi się pod typowe (jakoś) warunki. Np. Analogowy noktowizor ulegał uszkodzeniu jak się go niebacznie skierowało w lampę.

Pozdrawiam

Edytowane 25 Maja 2016 przez ekolog

Piotrek Guzik · 25 Maja 2016

Kraków, Atakama, ISS, ...

Gdzie jest "za słaby", a gdzie "za mocny"?

We wszystkich miejscach, które wskazałeś jest ok, pod warunkiem że pomiar wykonywany jest nocą. W okolicy centrum Krakowa niebo jest mniej więcej 30 - 40 razy jaśniejsze niż wynosi naturalna jasność nieba. Miernik działa też, kiedy niebo jest znacznie jaśniejsze (np. o zmierzchu lub o świcie). Zbyt jasno jest za to w dzień. Aby było zbyt ciemno jak dla tego miernika, niebo musiałoby być kilkadziesiąt razy ciemniejsze niż naturalnie z dala od sztucznych źródeł światła.

Urządzenia robi się pod typowe (jakoś) warunki. Np. Analogowy noktowizor ulegał uszkodzeniu jak się go niebacznie skierowało w lampę.

Tutaj typowymi warunkami jest nocne niebo.

Ura · 25 Maja 2016

świetna relacja - bardzo miło się czytało.

Ja mam pytanie ornitologiczne, jak się obserwuje sowy w nocy, w ciemności

ja na sowy chodziłem posłuchać ich, obserwowałem przeważnie wieczorami jak jeszcze coś było widać.

ekolog · 25 Maja 2016

Aby było zbyt ciemno jak dla tego miernika, niebo musiałoby być kilkadziesiąt razy ciemniejsze niż naturalnie z dala od sztucznych źródeł światła.

O! A w ogóle istnieje takie miejsce w najbliższym kosmosie (powiedzmy kosmonauta z tym miernikiem obecny na czymś do 2 l y od Ziemi) gdzie niebo jest ultra-ciemne i miernik (jak zgaduję) pokaże zero, albo nieskończoność ?

A z drugiej strony rozumiem, że ten miernik nie ulegnie zniszczeniu nawet gdy się go przypadkiem zostawi włączonym i skierowanym na niebo w dzień (ale nie w słońce)?

Pozdrawiam

Edytowane 25 Maja 2016 przez ekolog

Piotrek Guzik · 25 Maja 2016

Ja mam pytanie ornitologiczne, jak się obserwuje sowy w nocy, w ciemności

ja na sowy chodziłem posłuchać ich, obserwowałem przeważnie wieczorami jak jeszcze coś było widać.

W zasadzie sam sobie odpowiedziałeś na to pytanie . W nocy sów się nasłuchuje. Zdarzyło mi się widzieć nocą sowę w świetle latarki, ale jednak wielokrotnie częściej kończyło się na "obserwacjach słuchowych".

Piotrek Guzik · 25 Maja 2016

O! A w ogóle istnieje takie miejsce w najbliższym kosmosie (powiedzmy kosmonauta z tym miernikiem obecny na czymś do 2 l y od Ziemi) gdzie niebo jest ultra-ciemne i miernik (jak zgaduję) pokaże zero, albo nieskończoność ?

Nie ma takiego miejsca (przynajmniej w obserwowalnej części Wszechświata. Gdy obserwujemy z powierzchni Ziemi, najważniejszym czynnikiem wpływającym na jasność nieba jest airglow, czyli naturalne świecenie nieba. Jeśli znajdziemy się poza atmosferą, niebo będzie jednak tylko 2-4 razy ciemniejsze (SQM pokaże około 23 - 24 mag/sekundę łuku do kwadratu), a większość światła będzie pochodzić od gwiazd naszej galaktyki. Jeśli znaleźlibyśmy się poza Drogą Mleczną, to byłoby już wyraźnie ciemniej, jednak niebo nadal świeciłoby, tym razem z jasnością rzędu 1% jasności "naturalnie ciemnego" nieba na Ziemi (czyli SQM pokazałby coś około 27 mag/sekundę łuku do kwadratu). Tym razem większość światła pochodziłaby od odległych galaktyk.

A z drugiej strony rozumiem, że ten miernik nie ulegnie zniszczeniu nawet gdy się go przypadkiem zostawi włączonym i skierowanym na niebo w dzień (ale nie w słońce)?

Miernik działa tak długo jak trwa pomiar (naciskamy przycisk, po czym następuje pomiar - przy jasnym niebie jest on bardzo krótki). Nie da się "przypadkiem zostawić go włączonym". Za to skierowanie go na bardzo jasne źródło światła (np. Słońce) i naciśnięcie przycisku wyzwalającego pomiar zapewne nie skończyłoby się dobrze.

ekolog · 25 Maja 2016

O jakie ciekawe rzeczy. Dzięki.

Ale zaraz zaraz ...

Poza DM byłoby 27 mag/sekundę^2

Czy to wnika ze zbyt szerokiego pola widzenia tego urządzenia (odległe "dawne" galaktyki są prawie wszędzie)?

Gdyby zbudować bardzo wąsko widzący ale dostatecznie czuły miernik to zerknąłby między nie i łapałby tylko reliktowe promieniowanie tła i jakieś inne "rozsmarowne już równo" kwanty (jakie)?

I ile mag/s^2 by to było?

Pozdrawiam

Piotrek Guzik · 25 Maja 2016

Poza DM byłoby 27 mag/sekundę^2

Czy to wnika ze zbyt szerokiego pola widzenia tego urządzenia (odległe "dawne" galaktyki są prawie wszędzie)?

No tak - SQML mierzy średnią jasność całkiem sporej części nieba. Producent pisze, że 19 stopni od osi optycznej czułość tego urządzenia to ciągle około 10% czułości w osi optycznej.

Gdyby zbudować bardzo wąsko widzący ale dostatecznie czuły miernik to zerknąłby między nie i łapałby tylko reliktowe promieniowanie tła i jakieś inne "rozsmarowne już równo" kwanty (jakie)? I ile mag/s^2 by to było?

Pewnie tak by było. Oprócz promieniowania tła (którego w zakresie widzialnym praktycznie nie ma) byłyby fotony, które "zabłądziły" ze względu na oddziaływanie grawitacyjne lub rozpraszanie w ośrodku międzygalaktycznym.

Nie mam pojęcia (nie potrafię nawet oszacować) jaki byłby wynik takiego pomiaru. Na pewno jednak nie byłoby to "zero światła".