Search the Community

Całkiem niedawno, popularny youtuber przeprowadził ciekawą ankietę, w której zapytał mieszkańców Krakowa - Czy polskie szkoły w związku z nasilającą się falą muzułmańskich imigrantów powinny zacząć uczyć cyfr arabskich? Podobnie można zapytać miłośników astronomii - Czy z tego samego powodu, moglibyśmy zacząć używać arabskich nazw, dla przykładu niech będą gwiazdy. Oczywiście taki miłośnik nie powinien mieć problemu z odpowiedzią na pytanie - przecież i tak powszechnie używamy nazw gwiazd, których genezy należy się dopatrywać na Bliskim Wschodzie. Na ciemnym, nocnym niebie możemy zobaczyć łącznie około 6000 gwiazd. Z tej grupy, 1025 gwiazd zostało nazwanych w dziele Mathematike Syntaxis Ptolemeusza, bardziej znanym jako Almagest. W tym gronie z kolei 210 nazw może pochwalić się pochodzeniem arabskim. Część z tych nazw jest bez problemu rozpoznawana przez współczesnych arabów, inne już niekoniecznie. Niektóre z tych nazw są fragmentami dłuższych nazw arabskich często skracanych w taki sposób aby mieściły się na średniowiecznych astronomicznych przyrządach pomiarowych. Niektóre zostały zniekształcone nie do poznania w ciągu wieków, ze względu na błędy pisarzy i kopistów. Spośród wspomnianych 210 arabskich nazw gwiazd do tej pory zidentyfikowanych, 52 procent pochodzi z autentycznych oryginałów arabskich, 39 procent z przetłumaczonych oryginałów Ptolemeusza, a 9 procent z pozostałych, mocno wątpliwych źródeł. Niezależnie od pochodzenia, prawie wszystkie nazwy gwiazd należą do dawnych cywilizacji. Są one częścią zbiorowego dziedzictwa kulturowego ludzkości. Współcześni astronomowie badają gwiazdy, których jest tak dużo, że określane są jedynie numerami katalogowymi i współrzędnymi. W efekcie oficjalne, "słowne" nazwy gwiazdowe są zasadniczo ograniczone do jasnych gwiazd - dostrzegalnych gołym okiem astronomów nie dysponujących sprzętem optycznym. W większości tych nazw możemy dostrzec powiązanie z gwiazdozbiorami, w których się znajdują. Na przykład, nazwa Deneb oznacza "ogon" i sugeruje nam, że wyznacza właśnie tą część gwiazdozbioru Łabędzia (chociaż niekoniecznie jak się niżej przekonacie), nazwa Achernar informuje, że mamy do czynienia z miejscem, gdzie kończy się rzeka, a nazwa Shaula ostrzega przed ogonem Skorpiona dysponującym śmiercionośnym żądłem. Wspomniane we wstępie dzieło Ptolemeusza zostało przetłumaczone z greki na język arabski dwa razy w IX wieku i w ten sposób stało się sławne. Wiele arabsko-języcznych opisów gwiazd w tłumaczeniach Almagestu zaczęło być powszechnie używanych jako nazwy dla gwiazd. Gdy teksty zaczęły być tłumaczone na język łaciński, starohiszpański i starofrancuski począwszy od X wieku, arabskie nazewnictwo było przekazywane do świata zachodniego. Jednakże, z różnych względów, nazwy po drodze zaczęły zmieniać swą formę, zmieniały znaczenie lub w skrajnych przypadkach tworzyły słowa bez znaczenia. Inne nazwy zostały omyłkowo przeniesione z jednej gwiazdy do drugiej i z tego powodu nazwa może nawet odnosić się do innej konstelacji, a nie do tej, w której gwiazda faktycznie się znajduje. W związku z faktem, że spora część nazw już od początku używana była w naukowych opracowaniach, nie zostały one przetłumaczone na język polski. W przeciwieństwie do gwiazdozbiorów, które posiadają polskie nazwy, będące zwykle tłumaczeniami nazwy greckiej lub łacińskiej, nazwy gwiazd w literaturze naukowej funkcjonują pod międzynarodowymi określeniami, a nazwy rodzime stosowane są jedynie czasem w literaturze pięknej (np. Kanikuła, z łacińskiego Canicula czyli "psia gwiazda"). Jedynie w niektórych przypadkach język polski wprowadził swoje poprawki do arabsko-łacińskich nazw, polegające zwykle na odwzorowaniu wymowy (Acrab -> Akrab). Przyjrzyjmy się zatem najbardziej popularnym nazwom gwiazd pochodzenia arabskiego 1. Achernar - najjaśniejsza gwiazda gwiazdozbioru Erydan. Nazwa pochodzi z arabskiego āḫir an-nahr oznaczającego "koniec rzeki". Warto tutaj zwrócić uwagę, że wcześniej tą samą nazwą określano inną gwiazdę - θ Eridani znaną obecnie jako Acamar, ponieważ z powodu położenia daleko na południu, Europejczycy nie znali alfy Eri i dla nich gwiazdozbiór kończył się nieco wcześniej. Gdy podróże morskie pozwoliły zaobserwować gwiazdę pierwszej wielkości położoną bardziej na południe, umieszczono ją "na końcu rzeki". Jako Achernar (lub Acharnar) występuje od XVII wieku. 2. Adhara (Adara) - gwiazda podwójna w gwiazdozbiorze Wielkiego Psa. Arabowie gwiazdy δ, ε, η, ο Canis Maioris nazywali Al-Adhārā (panny) co jest liczbą mnogą od al-ādrā (panna, dziewica). Na początku XIX wieku, nazwę przypisano gwieździe epsilon CMa. 3. Akrab - gwiazda wielokrotna w gwiazdozbiorze Skorpiona. Z łacińskiego Acrab, które wywodzi się z arabskiego aqrab (Skorpion) lub al-aqrab (Skorpion jako znak zodiaku). 4. Aldebaran (Aldeboran) - najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Byka. Co ciekawe na globusie nieba Marcina z Bylicy z XV wieku występuje jako Aldebora(n?). Nazwa pochodzi z arabskiego al-dabarān od czasownika dabara - postępować, iść za kimś, następować po kimś. Nazwę gwieździe nadano z powodu jej położenia i wschodu tuż po Plejadach. W Europie obecna forma pojawiła się stosunkowo wcześnie (XV wiek), jest miksem języka łacińskiego i hiszpańskiego. 5. Alderamin - najjaśniejsza gwiazda w Cefeuszu. Nazwa w obecnej łacińskiej formie pochodzi z XVII wieku. Swoją genezę ma w arabskim aḏ-ḏirā‘ al-yamīn (prawe ramię) jednak jak się okazuje, jest forma niepoprawna ponieważ w języku arabskim parzyste części ciała są rodzaju żeńskiego i łączą się z przymiotnikiem tego samego rodzaju, prawidłowa forma powinna zatem brzmieć aḏ-ḏirā‘ al-yumnā. Istnieje podejrzenie, że nazwa w rzeczywistości pochodzi prawdopodobnie od arabskiego ad-dirā ajn (położony z przodu, w przedniej części ramion). 6. Alfard - najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Hydry. Alfard to spolszczona wersja łacińskiego Alphard, które pochodzi z arabskiego al-fard (samotny, osobny, stojący na uboczu), co odzwierciedla "osamotnienie" stosunkowo jasnej gwiazdy pośród słabszych gwiazd konstelacji Hydry. 7. Algol - gwiazda zmienna, zaćmieniowa w Perseuszu, w tzw Głowie Meduzy. Z arabskiego al Gūl który jest nazwą znanego z kultury przedmuzułmańskiej złego ducha, żeńskiego demona pustynnego, który żywił się ciałami swych ofiar. Ptolemeusz użył określenia Gorgonion (Głowa Meduzy). Arabowie przetłumaczyli jako raʾas al-ġūl czyli "głowa demona". 8. Altair - najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Orła. Z arabskiego al-ṭā’ir (lecący). Dawni Arabowie znali ułożone w linii gwiazdy obecnie znane jako alfa, beta i gamma Orła pod nazwą an-nasr aṭ-ṭāʾir (lecący orzeł). Nazwa prawdopodobnie miała związek z arabskim bóstwem Nasr. Pełną nazwę stosowano również od określenia samej alfy Aquilae. W europejskich źródłach źródłach, nazwa w wersji łacińskiej pojawia się już od XVIII wieku. Często używano wersji Atair lub Alcair (głównie w XVII wieku). Od XIX wieku nazwa występuje w obecnej formie. 9. Betelgeuse - w polskiej wersji językowej Betelgeza. Druga najjaśniejsza gwiazda w Orionie. Z łacińskiego Betelgeuze, Betelgeuse. Nazwa prawdopodobnie pochodzi z arabskiego yad al-ǧawzāʾ, które oznaczało rękę Oriona/oblrzyma, a raczej Bliźniąt gdyż z tą konstelacją wiązano gwiazdę albo Ibt al-Jauzā oznaczającego "pachy". Europejskie transkrypcje nazwy arabskiej - Beldelgenze, Bedelgeise, wskazują na fakt, że obecna forma nazwy gwiazdy jest efektem niewłaściwego odczytania arabskiego jā jako bā, które różnią się liczbą kropek pod arabską literą. 10. Deneb - najjaśniejsza gwiazda gwiazdozbioru Łabędzia. Biały nadolbrzym zaczerpnął swą nazwę z arabskiego ḏanab ad-daǧaǧa co oznacza "ogon kury". Co ciekawe Arabowie widzieli w tym gwiazdozbiorze kurę, przez co obecnie w nazwach kilku gwiazd Łabędzia mamy odniesienia właśnie do tego ptaka. Przykładem może być ṣadr ad-daǧāǧa (pierś kury) - protoplasta nazwy gwiazdy Sadr. Na niebie znajdziemy kilka gwiazd zawierających w nazwie słowo "Deneb", jak Deneb Kaitos w Wielorybie, Deneb Algedi w Koziorożcu czy Denebola (ḏanab al-ʾasad) w Lwie. Wszystkie one oznaczają ogon istoty, która stanowi gwiazdozbiór, w którym dana gwiazda się znajduje. 11. Dubhe - najjaśniejsza gwiazda Wielkiej Niedźwiedzicy (alfa Ursae Maioris). Nazwa występuje już na globusie nieba Marcina z Bylicy w XV wieku. Łacińskie Dubhe pochodzi z arabskiego ẓahr ad-dubb al-ʾakbar czyli po prostu Wielka Niedźwiedzica. Gwiazda przez arabskich astronomów określana była terminem zahr ad'-dubb (grzbiet Wielkiej Niedźwiedzicy), z którego europejscy astronomowie zapożyczyli obciętą formę "dubb". Forma "Dubhe" pozwala przypuszczać, że źródłem zachodniej wersji nazwy było słowo "dubha" co jest hipotetyczną formą rodzaju żeńskiego od niedźwiedzia. Jednak w arabskich tekstach, nazwa występuje tylko w rodzaju męskim. 12. Fomalhaut - najjaśniejsza gwiazda Ryby Południowej. Łacińskie Fomalhaut pochodzi z arabskiego fam al-hut oznaczającego paszczę wieloryba. Ptolemeusz określił ją mianem fam al-hut al ganubi (paszcza ryby południowej).Podobnym określeniem Ptolemeusz opisał jedną z gwiazd gwiazdozbioru Wodnika. Od początku XVII wieku, skrócona forma arabska służy jedynie jako nazwa alfy PsA w europejskim nazewnictwie astronomicznym. 13. Hadar - druga pod względem jasności gwiazda Centaura. Łacińskie Hadar to z arabskiego hadāri od rdzenia "być obecnym, pojawiać się". Arabowie określali parę gwiazd alfa i beta Centauri mianem hadāri wa l-wazn. Arabskie "wazn" to określenie wagi, jednak znaczenie słów w tym zestawieniu pozostaje niejasne. Dodatkowo nie jesteśmy w stanie określić, którą z nich określano hadāri. W XVII wieku nazwa arabska przejęta została jako Hadar by pozostać taką do czasów współczesnych. 14. Hamal - najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Barana. Łacińskie Hamal z arabskiego al-hamal (baran, jagnię). Arabska nazwa gwiazdozbioru notowana w XVII wieku, przejęta została w formie Hamal w XIX wieku jako nazwa najjaśniejszej gwiazdy i wywodzi się ją z raʾs al-ḥamal (głowa barana/jagnięcia). 15. Markab - najjaśniejsza gwiazda w Pegazie. Łacińska forma pochodzi z arabskiego markab co oznacza statek, środek transportu lub zwierzę wierzchowe. Jako określenie alfy Pegaza pojawia się dopiero w XVI wieku. Wcześniej nazwa gwiazdy brzmiała matn al-faras (grzbiet konia). Z określenia "markab" korzystały też inne gwiazdy - β Pegasi i ρ Puppis (w znaczeniu - statek). 16. Mirfak - najjaśniejsza gwiazda w Perseuszu. Łacińskie Mirfak wywodzi się z arabskiego mirfaq, marfiq - łokieć. Nazwa astronomiczna pochodzi z arabskiego określenia marfiq at-turajjā czyli łokieć Plejad ponieważ alfa Persei wyobrażana była za część składową popiersia Plejad. Nazwa pojawia się w europejskiej tradycji astronomicznej w XVII wieku jako Mirphak. 17. Rigel - zwykle najjaśniejsza gwiazda Oriona. Nazwa występuje na wspomnianym kilkukrotnie globusie Marcina z Bylicy w XV wieku. Średniowieczne, łacińskie "Rigel" z arabskiego riǧl al-ǧawzā al Yusrā bądż riǧl al-ǧabbār (lewa stopa Oriona/Olbrzyma). Alternatywne łacińskie wersje nazwy obejmują "Regel" (Giovanni Battista Riccioli), "Riglon" (Wilhelm Schickard) i "Rigel Algeuze" lub "Algibbar" (Edmund Chilmead). 18. Shaula - druga najjaśniejsza gwiazda w Skorpionie. Łacińskie słowa "shaula" wywodzi się z arabskiego "aš-šawlā" (żądło, ogon skorpiona). Razem z sąsiednią gwiazdą Lesath, Shaula nazywana była w Babilonii "Sharur i Shargaz". 19. Toliman - najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Centaura. Łacińskie Toliman stanowi transkrypcję arabskiego słowa kawakib (gwiazdy) 'l-tjlm'n określającego fragment Centaura arabskim w traktacie astronomicznym z IX wieku, który opiera się na Almageście. Formę 'l-tjlm'n próbowano tłumaczyć jako liczbę mnogą od 'az-zaltman' co miałoby oznaczać dwa strusie (gwiazdy dwóch strusi). To kolejne mnogie określenie alfy i bety Centauri. Warto zaznaczyć, że gwiazdę określa się również mianem Rigel Kentaurus (arabskie - Rijl al-Qanṭūris) oznaczającego nogę (stopę) Centaura. 20. Vega - najjaśniejsza w Lutni. Średniowieczne, łacińskie "Vega" pochodzi z arabskiego (an-nasr) al-wāqi‘ czyli spadający (orzeł) od "nasr" - orzeł, sęp" i waqi' - imiesłowu czynnego pochodzącego od czasownika waqa'a (spadać, upadać). Nazwa pojawiła się w katalogu gwiazd Al Achsasi al Mouakketa i został przetłumaczony na łacinę jako Vultur Cadens "spadający orzeł lub sęp". Konstelacja Lutni przedstawiana była jako sęp w starożytnym Egipcie, a jako orzeł lub sęp w starożytnych Indiach. Nazwa arabska następnie pojawiła się w świecie zachodnim w Tablicach Alfońsyńskich, które zostały sporządzone między 1215 i 1270 rokiem. Oprócz nazwy Vega, stosowano również nazwę Alvaca. http://astrofan.pl/arabskie-noce-nazwy-gwiazd-o-arabskim-rodowodzie/