Miejsce zmiennych w kalendarzu astronomicznym

Robert Bodzoń · 12 Lipca 2012

Kilka słów na temat gwiazd zmiennych i ich miejsca w kalendarzu astronomicznym.

Uważam, że gwiazdy zmienne to wciąż ciekawy temat do rozpoczęcia przygody z astronomią, na poziomie nieco wyższym niż popularne "oglądactwo nieba". Obserwacje gwiazd zmiennych nie wymagają specjalistycznego sprzętu (w zasięgu lornetki jest kilkadziesiąt - kilkaset gwiazd zmiennych), metodyka obserwacji wizualnych jest do przyswojenia w stosunkowo krótkim czasie, a same obserwacje wciąż mogą dawać wyniki o wartości naukowej. Dlatego warto moim zdaniem poświęcić im w kalendarzu (i nie tylko) nieco więcej miejsca.

Zastanawiałem się, które gwiazdy i jakie dane dotyczące zmiennych powinny znaleźć się w kalendarzu? W tym celu sporządziłem dosyć obszerną listę, na której znalazły się obiekty różnych typów. W doborze kierowałem się jasnością gwiazdy (im jaśniejsza w maksimum tym lepiej), zakresem zmienności (im większy tym lepiej) oraz widocznością gwiazdy na niebie w ciągu roku (preferowałem gwiazdy o większej deklinacji). Początkowo na liście miałem znacznie więcej zmiennych, ale postanowiłem wykreślić część z nich i pozostawić te najważniejsze, które w większości można obserwować obecnie (w porze lata i jesieni).

W przyszłości warto zastanowić się jeszcze nad opcją dołączenia do kalendarza tematu "gwiazda zmienna miesiąca" z mapką i dodatkowymi informacjami.

Poniżej prezentuję wybrane przeze mnie gwiazdy. Ta lista na pewno będzie korygowana, ale od czegoś trzeba zacząć. To ma być materiał do doboru gwiazd zmiennych do kalendarza astronomicznego na dany miesiąc. Dla mnie będzie podstawą do opracowania materiału dotyczącego widoczności gwiazd zmiennych na wrześniowym niebie.

Jeżeli ktoś ma jakieś propozycje dotyczące tego obszaru to proszę o wyrażenie ich w tym wątku.

ZAĆMIENIOWE

Wybrałem gwiazdy, których zmienność można oceniać przez lornetkę. Na czele oczywiście Algol, którego zmiany jasności można wykonywać gołym okiem. Listę kończy trochę nietypowa zmienna zaćmieniowa - Sheliak (beta Lyr) też widoczna gołym okiem, ale o innym przebiegu krzywej zmienności. Myślę, ze Algol jako główny przedstawiciel zaćmieniowych musi mieć swoje miejsce w kalendarzu przez cały rok. Inne zaćmieniowe będą dobierane do danego miesiąca.

Dla wybranych gwiazd zmiennych podane zostaną efemerydy - daty minimów.

Algol -- 2,1 - 3,4 mag. -- okres 2,9 d -- okres najlepszej widoczności / publikacji danych w AA - cały rok

RZ Cas -- 6,2 - 7,7 mag. -- okres 1,2 d

U Sge -- 6,5 - 9,3 mag. -- okres 3,4 d

RS Vul -- 6,8 - 7,8 mag. -- okres 4,5 d

AI Dra -- 7,1 - 8,1 mag. -- okres 1,2 d

TX UMa -- 7,1 - 8,8 mag. -- okres 3,1 d

TV Cas -- 7,2 - 8,2 mag. -- okres 1,8 d

beta Lyr -- 3,3 - 4,4 mag. -- okres 12,9 d

CEFEIDY

Ten typ gwiazd charakteryzuje się niewielkimi zmianami jasności. Dlatego listę obiektów ograniczyłem do tych najbardziej znanych.

delta Cep -- 3,5 - 4,4 mag. -- okres 5,4 d

eta Aql -- 3,5 - 4,4 mag. -- okres 7,2 d

S Sge -- 5,2 - 6,0 mag. -- okres 8,4 d

X Cyg -- 5,8 - 6,9 mag. -- okres 16,4 d

TT Aql -- 6,5 - 7,7 mag. -- okres 13,8 d

PÓŁREGULARNE

W przypadku półregularnych mamy dwie grupy o większym zakresie zmienności niż cefeidy i znacznie dłuższym okresie zmian jasności. Większość z nich można obserwować przez cały rok.

g Her (RR CrB) -- 4,3 - 6,3 mag. -- okres 89 d (obecnie ok. 5 mag. / powolny wzrost jasności)

RY Dra (RR CrB) -- 6,0 - 8,0 mag. -- okres 200 d (obecnie ok. 7 mag. / powolny wzrost jasności)

AF Cyg (RR CrB) -- 6,2 - 9,4 mag. -- okres 92 d (obecnie ok. 7,5 mag. / powolny wzrost jasności)

Z UMa (RR CrB) -- 6,2 - 9,4 mag. -- okres 196 d (obecnie ok. 8 mag. / spadek jasności)

W Cyg (RR CrB) -- 6,8 - 8,9 mag. -- okres 131 d (obecnie ok. 6,5 mag. / powolny spadek jasności)

SS Vir (Z Aqr) -- 6,0 - 9,6 mag. -- okres 364 d (obecnie ok. 7 mag. / powolny spadek jasności)

V CVn (Z Aqr) -- 6,5 - 8,6 mag. -- okres 192 d (obecnie ok. 7,5 - 8 mag. / spadek jasności)

RS Cyg (Z Aqr) -- 6,5 - 9,5 mag. -- okres 417 d (obecnie ok. 8 mag. / spadek jasności)

MIRYDY

To najobszerniejsza grupa. Gwiazdy zmienne długookresowe (mirydy) są stosunkowo łatwymi obiektami do obserwacji. Oceny jasności można wykonywać raz na kilka dni. Ze względu na duży zakres zmienności szybko mozna zauważyć zmianę blasku, czy zmianę przebiegu krzywej na wykresie zmian jasności.

Do najjaśniejszych przedstawicielek tego typu należą (wybór):

omi Cet - 3,4 - 9,3 mag. - 332 d - maksimum ok. 9.08.2012 - obecnie niewidoczna (niekorzystne położenie; niewielka jasność)

R Hya - 4,5 - 9,5 mag. - 389 d - maksimum ok. 4.12.2012 - obecnie ok. 7,5 mag. / wzrost jasności

chi Cyg - 5,2 - 13,4 mag. - 408 d - maksimum ok. 5.05.2013 - obecnie ok. 9 mag. / spadek jasności

R Leo - 5,8 - 10,0 mag. - 310 d - maksimum ok.30.01.2013 - obecnie ok. 9 mag. / spadek jasności

T Cep - 6,0 - 10,3 mag. - 388 d - maksimum ok. 13.03.2013 - obecnie ok. 9,5 mag. / spadek jasności

R Aql - 6,1 - 11,5 mag. - 264 d - maksimum ok. 7.08.2012 - obecnie ok. 8,5 mag. / wzrost jasności

R Tri - 6,2 - 11,7 mag. - 267 d - maksimum ok. 19.07.2012 - obecnie ok. 6 mag. / wzrost jasności

U Ori - 6,3 - 12,0 mag. - 368 d - maksimum ok. 25.03.2013 - obecnie niewidoczna (niekorzystne położenie; niewielka jasność)

R Aqr - 6,5 - 10,3 mag. - 387 d - maksimum ok. 9.03.2013 - obecnie niewidoczna (niekorzystne położenie; niewielka jasność)

X Oph - 6,8 - 8,8 mag. - 329 d - maksimum ok. 22.09.2012 - obecnie ok. 7,5 mag. / wzrost jasności

R Ser - 6,9 - 13,4 mag. - 356 d - maksimum ok. 20.08.2012 - obecnie ok. 8,5 mag. / wzrost jasności

R Cas - 7,0 - 12,6 mag. - 430 d - maksimum ok. 9.08.2012 - obecnie ok. 5,5 mag. / wzrost jasności

W przypadku kalendarza wybrane zostaną najjaśniejsze mirydy oraz te, które w danym miesiącu osiągają maksimum.

RV TAU

Gwiazdy pulsujące - RV Tauri też są wdzięcznymi obiektami do obserwacji. Przeniek zmian jasności ma pewne cechy regularności, ale jednak zmiany blasku tych gwiazd mogą czasami zaskakiwać.

R Sct (pulsująca) -- 4,2 - 8,6 mag. -- okres 147 d (obecnie ok. 5 mag. / powolny wzrost jasności)

U Mon (pulsująca) -- 6,1 - 8,8 mag. -- okres 91 d (obecnie niewidoczna)

AC Her (pulsująca) -- 6,9 - 9,0 mag. -- okres 75 d (obecnie ok. 7,5 mag. / spadek jasności)

INNE

Do tej grupy zaliczyłem między innymi gwiazdy, które obecnie są bardzo słabe, ale które mogą stosunkowo szybko pojaśnieć. Dosyć ciekawa sytuacja jest z R CrB, ktora już od kilku lat nie może powrócić do dawnego blasku. Ale prędzej czy później powinno to nastąpić.

CH Cyg (symbiotyczna; Z And) -- 5,6 - 8,5 mag. (obecnie jasność na poziomie około 7,5 mag. / powolny wzrost jasności - 5736 ocen od 11.04.2012)

R CrB (nowa odwrotna) -- 5,7 - 14,8 mag. (obecnie jasność na stałym poziomie około 12-12,5 mag. - 813 ocen od 11.04.2012)

T CrB (nowa powrotna) -- 2,0 - 10,8 mag. (obecnie jasność na stałym poziomie około 10 mag. - 504 oceny od 11.04.2012)

RS Oph (nowa powrotna) -- 4,3 - 12,5 mag. (obecnie jasność na stałym poziomie około 11,5 mag. - 243 oceny od 11.04.2012)

SS Cyg nowa karłowata) -- 7,7 - 12,4 mag. -- okres 49 d (ostatnie maksimum 5-6.07.2012 - 2762 oceny od 11.04.2012 )

Warto też śledzić informacje o gwiazdach nowych. Już od dłuższego czasu na naszym niebie nie pojawiła się jasna nowa i być może niedługo to nastąpi

Krzysztof_K · 12 Lipca 2012

Witam. Odpowiadając Robercie na postawione przez Ciebie w głównym wątku pytanie: "Czy zmienne powinny zająć więcej miejsca w kalendarzu? "...

Nie wiem czy koniecznie w kalendarzu, osoby obeznane w temacie wiedzą, gdzie szukać efemeryd, a początkującym wystarczy przedstawić jasne i łatwe obiekty. Natomiast zdecydowanie fajnie by było, gdyby w czasopiśmie pojawiła się sama tematyka gwiazd zmiennych. Może nawet jakiś mały dział?

Wtedy pewnie i ja kupowałbym AA

Pozdrawiam

Krzysztof Kida

Robert Bodzoń · 12 Lipca 2012

Nie wiem czy koniecznie w kalendarzu, osoby obeznane w temacie wiedzą, gdzie szukać efemeryd, a początkującym wystarczy przedstawić jasne i łatwe obiekty.

I na takich jasnych i łatwych obiektach zamierzam się skupić. Ponieważ jak widać po wypowiedziach (w wątku dotyczącym czasopisma) wśród czytelników jest spora grupa początkujących. A początkujący często mają problemy ze znalezieniem takich danych. Tym bardziej, że ostatnio aktywność zaawansowanych obserwatorów zmiennych na forum jakby zmalała (zresztą nie tylko na tym forum; w jeszcze większym stopniu na Astro4u).

Sam po dłuższej przerwie obserwacyjnej musiałem "wejść" w temat. Dane, które przedstawiłem już dały mi ogląd, które obiekty (szczególnie mirydy) mogę obejrzeć w najbliższych dniach. Dzisiaj ma dotrzeć do mnie mały teleskop (refraktor 102/500), który zakupiłem, aby powrócić do obserwacji.

Natomiast zdecydowanie fajnie by było, gdyby w czasopiśmie pojawiła się sama tematyka gwiazd zmiennych. Może nawet jakiś mały dział?

Też jestem za tym Ale aby pojawił się dział, czy nawet pojedyncze artykuły to muszą być osoby, które je stworzą. Jak wiadomo Redakcja zaprasza do współtworzenia. Ja spróbuję coś zrobić w tym temacie, ale doskonale zdaję sobie sprawę, że są osoby (w tym Ty Krzysztofie), które o zmiennych wiedzą znacznie więcej.

PROXIMA to bardzo dobrze opracowany biuletyn, ale zaglądają do niego przede wszystkim aktywni obserwatorzy. Astronomia Amatorska powinna mieć o wiele szerszy zasięg.

Pamiętam, gdy w "Uranii" pojawiła się seria artykułów Jerzego Speila poświęcona obserwacjom miryd. Wtedy rozpoczęła się moja przygoda w świecie zmiennych. Myślę, że nie tylko moja.

Pojawienie się nowego czasopisma i aktywny udział obserwatorów zmiennych w jego tworzeniu może być przyczynkiem do kolejnego pobudzenia aktywności w tej dziedzinie.

A wracając do kalendarza. Większość informacji w nim zawartych można znaleźć w Internecie. Ale czasami trzeba poszperać w różnych miejscach i nie każdy te miejsca zna. Im więcej informacji dotyczących tego co można zobaczyć na niebie znajdzie się w kalendarzu (w jednym miejscu), im więcej zjawisk zostanie opisanych, tym więcej osób skusi się, aby na niebo spojrzeć i te zjawiska obejrzeć. Przynajmniej taką mam nadzieję.

Być może na początek oprócz kalendarza mógłby być dodatek w postaci "gwiazdy zmiennej miesiąca". Między innymi po to jest ten wątek, aby sprawdzić, czy jest zainteresowanie zmiennymi i w jakim zakresie.

panasmaras · 12 Lipca 2012

Z punktu widzenia osoby, która bardziej chciałaby wejść w temat niż w nim siedzi, wrzucenie do czasopisma kilkudziesięciu efemeryd jest bardzo pożądane (i nie zajmie zbyt wiele objętości pisma, no chyba że czcionka będzie za duża ). Ilość zmiennych zaproponowanych przez Roberta nie wydaje mi się zbyt obszerna. Sam jeszcze dorzuciłbym do listy RR Lyrae.

Przydałoby się pewnie też parę artykułów wprowadzających w tajniki obserwacji - jak oceniać jasność, dodatkowo artykuły poświęcone konkretnym zmiennym lub typom zmiennych. Wiem, że w internecie są takie rzeczy do wyguglania, ale uporządkowane, w formie papierowej byłyby bardzo przydatne i zachęcające.

Dla przypomnienia, dwa linki, które mocno zachęcają do wgryzienia się w temat: KLIK i KLIK. Mam nadzieję, że będą dla Redakcji inspirujące.

Robert Bodzoń · 12 Lipca 2012

Sam jeszcze dorzuciłbym do listy RR Lyrae.

Ta wstępna lista objęła tylko najjaśniejsze gwiazdy danego typu. W przypadku zaćmieniowych i cefeid jaśniejsze od 7 mag. Ale biorąc pod uwagę, że RR Lyr jest główną przedstawicielką cefeid krótkookresowych i ma 7,1 mag. w maksimum to w zasadzie powinna mieć swoje miejsce w tym zestawieniu. Tym bardziej, że obecnie są doskonałe warunki do jej obserwacji.

Przydałoby się pewnie też parę artykułów wprowadzających w tajniki obserwacji - jak oceniać jasność, dodatkowo artykuły poświęcone konkretnym zmiennym lub typom zmiennych. Wiem, że w internecie są takie rzeczy do wyguglania, ale uporządkowane, w formie papierowej byłyby bardzo przydatne i zachęcające.

Nie znam planów Redakcji. Nie wiem w jakim zakresie będzie kontynuować serię artykułów dla początkujących i czy znajdą się tam tematy związane z gwiazdami zmiennymi.

Osobiście nie chcę łapać zbyt wielu srok za ogon. Na początku mam zamiar przygotować efemerydy gwiazd zmiennych na wrzesień. Interesują mnie także nowinki ze świata astronomii (typu ostatnie odkrycie satelity Plutona). A dopiero potem chciałbym przymierzyć się do jakiegoś artykułu o zmiennych, może niekoniecznie o tych najjaśniejszych, ale o tych ciekawszych np. SS Cyg, R CrB

Dla przypomnienia, dwa linki, które mocno zachęcają do wgryzienia się w temat: KLIK "][/url].

Wśród gwiazd, które mamy w podanym wątku są dwie, które miałem na liście, ale po selekcji wykreśliłem. Gammę Cas ze względu na mały zakres zmienności, zaś alfę Her ze względu na występującą dużą rozbieżność otrzymywanych wyników. Być może wynika to z jej barwy.

oskar · 12 Lipca 2012

Robercie, ja też rozpocząłem obserwacje zmiennych po świetnych artykułach Jerzego Speila. Zresztą poznalismy się osobiście bo okazało się, że mieszkalismy kilkanaście kilometrów od siebie.