"Astronomia w podczerwieni" - recenzja książki w odcinkach

Behlur_Olderys · 8 Stycznia 2021

Cześć,

Żeby coś rozruszać postanowiłem zamieścić recenzję czy też streszczenie książki, jaka ostatnio wpadła mi w ręce. Może to nie jakiś super atrakcyjny, popularno-naukowy temat. Ale mam nadzieję, że pomoże komuś, albo zaciekawi. Merytorycznie nie mam jak sprawdzić, czy nie plotę bzdur, więc staram się skupić na tłumaczeniu tego, co przeczytałem, niż objaśniania samej treści, bo jeszcze nie jestem dość dobry z astrofizyki. Tak czy inaczej, miłej lektury!

Infrared Astronomy

Edited by A. Mampaso, M. Prieto, and F. Sanchez

Wybór

Książkę kupiłem trochę w ciemno – wyszukawszy słowa klucze “infrared astronomy” na popularnym serwisie wydawała mi się strzałem w dziesiątkę. Pobieżne opisy na stronie wydawały się w miarę ok:

“An excellent introduction and thorough review of developments in this wide-ranging field of research.”

W wolnym tłumaczeniu:

“Doskonałe wprowadzenie i kompletny przegląd odkryć w tej szerokiej dziedzinie badań”

Od razu dodam: dobrze umiem po angielsku, w pracy cały czas coś tam gadam, czytam internet i ogólnie fajnie. Plus jest taki, że oprócz książek po polsku otwierają się przede mną też możliwości czytania dużo liczniejszych pozycji pisanych w języku Szekspira i Biebera. Ale wracając do opisu:

No, wydaje się coś w sam raz dla mnie, poszukiwacza wiedzy teoretycznej i entuzjasty samoedukacji. Co tam jeszcze opisali? Książka jest tania – tknęło mnie – zobaczmy rok wydania. Znajduję takie coś:
„Publisher : Cambridge University Press; 1st edition (January 1, 2004)”

2004 - No to prawie wczorajsza. Uff, czyli nie będzie rozdziału o wybijaniu kart perforowanych albo o innych zapomnianych technologiach. Jest coraz lepiej – myślę. W innym miejscu takie dłuższe coś, wygląda fajnie:

“What do we understand of the birth and death of stars? What is the nature of the tiny dust grains that permeate our Galaxy and other galaxies? And how likely is the existence of brown dwarfs, extrasolar planets or other sub-stellar mass objects? These are just a few of the questions that can now be addressed in a new era of infrared observations. IR astronomy has been revolutionised over the past few years by the widespread availability of large, very sensitive IR arrays and the success of IR satellites (IRAS in particular). Several IR space missions due for…”

A więc:

“Jak rozumiemy narodziny i śmierć gwiazd? Czym są maleńkie ziarna pyłu przenikające naszą i inne galaktyki? Czy prawdopodobne jest istnienie brązowych karłów, egzoplanet i innych obiektów o masie mniejszej, niż gwiazdowa? To tylko kilka pytań, na które możemy odpowiedzieć w nowej erze obserwacji w podczerwieni. Astronomia IR w ostatnich latach została zrewolucjonizowana przez szeroką dostępność dużych, czułych matryc IR [tak… ekhm… jeśli cena 100000 usd to szeroka dostępność – przyp. tłum.] i sukces satelit badających podczerwień (IRAS w szczególności). Niektóre misje kosmiczne… „

No, po takiej zachęcie to od razu chciałem mieć tę książkę! Niestety, ten wpis był dla mnie o tyle mylący, bo tego, co trzy kropki kryją już wydawało mi się że nie muszę sprawdzać – miałem dość po tych opisach, wydawało mi się, połknąłem haczyk. Wiadomo, nie ma żadnych recenzji, bo tego typu książki rzadko ktokolwiek recenzuje – jak ja teraz. Mistrz racjonalizacji. Zakupy w internecie z wbitym numerem karty kredytowej w profilu są zbyt szybkie, żeby się długo zastanawiać. Zresztą książka kosztowała dosłownie 5 dolarów, więcej chyba zabuliłem za wysyłkę. No i jak to bywa z zakupami przez ocean – czas mijał, a ja zapomniawszy o przesyłce zająłem się jednym z miliona innych dziwnych rzeczy, które robię w wolnym czasie, którego tak naprawdę nie mam.

Nadejście

Książka przyjechała do mnie po kilku tygodniach. Byłem mocno podjarany, już robię zdjęcie okładki, otwieram… A tam właśnie, zaraz na pierwszej stronie mogę przeczytać dokończenie tych trzech kropek z opisu w sklepie, których nie chciało mi się doczytać od końca:

„… for launch over the next few years promise an exciting future too. For these reasons, the IV Canary Islands Winter School of Astrophysics was dedicated to this burgeoning field. Its primary goal was to introduce graduate students and researchers cośtam cośtam po angielsku…”

Może nie ma sensu do końca tłumaczyć reszty, bo o tym będzie reszta recenzji. Najważniejszey jest pogrubiony tekst: Zimowa Szkoła Astrofizyki na Kanarach. Jak to śpiewa Sanah – no sory. Czyli to nie będzie spójny podręcznik w temacie, ale raczej zbiór luźnych wykładów, coś chyba nieco tylko lepszego niż materiałów z konferencji. Trochę żal, bo się nakręciłem tymi kwiecistymi opisami. Ale okładka ładna, z galaktyką i w ogóle – oldschool. Ale zaraz następny cios – kolejna strona z opisem:

First published 1993. Czyli ktoś mnie okłamał? Na stronie było 2004. Najwyraźniej chwyt marketingowy. W wolnej chwili może ktoś sprawdzić? No nic. Książka jest 11 lat starsza, niż myślałem. Hm… nie będzie aż takiego szału technicznie, ale może nie do wyrzucenia? Dajmy jej szansę. Przeglądam szybko spis treści:

· Lista uczestników. zawsze dobrze sobie poczytać czy się kogoś nie zna (oczywiście nie znam nikogo)

· Przedmowa. Podziękowania, laurki, kwiatki i wszystko w klimacie hiszpańskim, w końcu to Kanary.

· Tworzenie się gwiazd. Ciekawy temat, zobaczymy co tam ciekawego w podczerwieni widać, przeczuwam, że sporo, ale bez spoilerów

· Ostatnie stadia ewolucji gwiazd. Hm, no, może mnie zaskoczą, myślałem, że to bardziej wysokie energie niż podczerwień, zobaczymy.

· Droga Mleczna i Centrum Galaktyki. Kojarzy mi się z czarną dziurą i zalegającym wszędzie pyłem, który w dalekiej podczerwieni powinien być przezroczysty. Tutaj pewnie będą te sukcesy IRAS-a itd.

· Kosmologia. Ostatnio mniej się interesuję, ale wiadomo, Wielki Wybuch, rozszerzanie się wszechświata, OTW, itd... Amatorsko temat bardzo niedostępny do obserwacji. Ciekawe z której strony wchodzi tu podczerwień?

· G25.2+0.2 Nowa mgławica pierścieniowa wokół jasnej, błękitnej gwiazdy. Przykład jak ważne są obserwacje w IR. Ciekawostka w stylu najbardziej zachęcających! Ledwo mogę czytać dalej ten spis treści, ale to już blisko koniec.

· Dwa kolokwia (?) w temacie kosmicznego pyłu. To jest szkoła, jakieś kolokwia? Czy to słowo po angielsku znaczy to samo? Może będą jakieś zadanka? Ta książka okazuje się ciekawsza, mimo że niby nie to, co myślałem

· Instrumentacja w podczerwieni. Mięsko. Sprzęt, matryce, teleskopy – tak myślę. Powinno być najciekawsze z punktu widzenia amatora. Ale książka jednak ma swoje lata, raczej będzie trochę śmiesznie.

· Astronomia w podczerwieni przy użyciu satelitów. Oczekuję większości zagarniętej przez IRAS, może Hubble? Może będzie jakiś plan Spitzera czy czegoś? Szkoda, że dowiem się na sam koniec, bo to ostatni rozdział.

Chciałbym teraz opisać trochę mniej więcej treści, jakie można znaleźć w kolejnych wykładach. Choćby tak po łebkach, ale żeby było wiadomo, co raczej jest, a czego raczej nie ma.

Jeszcze małe wprowadzenie co do prawdy czasów, o których mówimy. Szkoła odbyła się w grudniu 1992 roku. Jej celem było wdrożenie nowego pokolenia astrofizyków w fascynujące dokonania astronomii w podczerwieni w ostatnich latach. Trzeba pamiętać, że mówimy w takim razie o osiągnięciach lat 80-tych i początku 90-tych XX wieku. Małe przypomnienie: wydarzenia te miały miejsce około 30 lat temu. Ja sam mam około 30 lat… No nic.

Tworzenie się gwiazd.

W 1982 niejaki Wynn-Williams powiedział – podobno – jeden z częściej nadużywanych cytatów astronomicznych. To ciekawe, że jednak o nim nie słyszałem, ale tłumaczę sobie – jestem amatorem, a nie astronomem, to gdzie miałem słyszeć. Brzmi ono tak:

„Protogwiazdy są Świętym Graalem astronomii w podczerwieni”.

Rzeczywiście tak było – w sensie nieuchwytności i celu dążeń wielu do obrazowania wczesnego stadium powstawania gwiazd, o którym teoretyzowano już od lat 60-tych XX wieku, że powinny przechodzić fazę akrecji o wysokiej jasności w podczerwieni. Próbowano uchwycić protogwiazdę zdefiniowaną przez Spitzera (o, to nazwisko to już mi coś mówi!) jako
„izolowany obłok międzygwiezdny w sposób nieubłagany zapadający się grawitacyjnie by utworzyć pojedynczą gwiazdę”. Uważny czytelnik zwróci uwagę na słowa „izolowany” i „pojedynczą” które świadczą o dosyć dużej idealizacji tej definicji, o czym jest wspomniane dalej w wykładzie. Po pierwsze trudno mówić o izolacji obłoków materii międzygwiezdnej – w rzeczywistości obszary gwiazdotwórcze mają bardzo skomplikowaną strukturę. Po drugie, obserwacje w bliskiej podczerwieni pokazują, że młode gwiazdy najczęściej mają wielu gwiezdnych towarzyszy. Niemniej, w 1992 tematyka wciąż wydaje się atrakcyjna, a Świętego Graala, czyli bezpośredniej rejestracji protogwiazdy wciąż nikt nie dokonał. [z tego, co pobieżnie czytam na Wikipedii – wydaje się, że wciąż brak przekonujących dowodów, ale jakoś w tym temacie bym jednak nie ufał. Może ktoś coś wie?] Wiąże się to z faktem, że identyfikacja protogwiazdy musi składać się z wykrycia odpowiedniego, przewidzianego teoretycznie widma (podczerwonego, oczywiście) oraz dowodu na brak osiągnięcia równowagi hydrostatycznej, a więc potwierdzenia, że mamy do czynienia z procesem zapadania się, a nie z już gotową, młodą gwiazdą.

Następnie podkreślone są ważne kamienie milowe w badaniach nad protogwiazdami z ostatnich lat:

- gęste jądra obłoków molekularnych (dense molecular cores)

- IRAS (przegląd niemal całego nieba) dostarczający potężnej statystyki obiektów wartych zainteresowania

- odkrycie silnych wiatrów wypychających materię z obłoków tworząch gwiazdy, co jest nieco kontr-intuicyjne, gdyż normalnie spodziewamy się raczej ruchów do środka, niż na zewnątrz

- próby empirycznej klasyfikacji YSO (Young Stellar Objects – młode obiekty gwiazdowe) w widmie podczerwieni.

- rozwój matryc działających w NIR z dużą czułością i rozdzielczością. Wydaje mi się, że mówiąc NIR astronomowie mają na myśli przedział od 1 do 2.5um, a więc industrialne NIR i SWIR.

No i później są dosyć szczegółowe wzory, wykresy we wspomnianej tematyce. Typowa astrofizyka, ale poprzeczka jest już dość wysoko, myślę że jeszcze nie dla mnie. Koniec części trzeciej.

Ostatnie stadia ewolucji gwiazd

Rozdział zaczyna się dosyć zniechęcającym wstępem – że na początek trzeba trochę teorii, żeby było wiadomo, o czym mówimy. Moim zdaniem można zrobić to niejako jednocześnie, wprowadzając teorię na bieżąco, gdy jest potrzebna, rozwijać ją wraz z prezentowanym tematem – ale pewnie nie każdemu taka sztuka prowadzenia wykładu się udaje. No nic. Mamy więc wykres H-R i co nieco o czerwonych olbrzymach, AGB, zmiennych typu Mira Ceti. Z rzeczy, które warte są wzmianki w tematyce IR mamy chłodne olbrzymy – z temperaturami poniżej 4000K, a nawet poniżej 3000K. Głównie są to klasy M (jakich wszędzie pełno), S (które z kolei są dosyć rzadkie) i C (węglowe). Co ciekawe, w Małym Obłoku Magellana proporcje gwiazd M i C są odwrócone – 20x więcej mamy tam węglówek, niż czerwonych M. Wszystkie te gwiazdy – chłodne olbrzymy – mają taką czy inną zmienność jasności w czasie. Jest trochę teorii z tym związanej, klasyfikacja zmienności, krzywe blasku. Sporo miejsca przeznaczono na gwiazdy klasy IR/OH, które tracą masę tak szybko, że ich fotosfera staje się niewidzialna, skryta za wychłodzoną materią emitującą w podczerwieni o długościach fali rzędu 30um. Następnie mamy podrozdział o tworzeniu się mgławic planetarnych z gwiazd AGB. Widać już, jak dużo danych zawdzięcza ten dział astronomii IRAS-owi. Co chwila widzimy wykres takich czy innych danych zebranych z tego satelity. Przedstawiona jest lista „podejrzanych” - obiektów które mają być następnymi stadiami ewolucji gwiazd AGB, między innymi młode mgławice planetarne są na tej liście. Ich charakterystyka jest opisana bardziej szczegółowo w dalszej części. Mamy więc dystrybucję PN w płaszczyźnie Galaktyki, rozkład ich prędkości radialnych, odległości, analizę spektralną. Ostatni podrozdział, dosłownie trzy strony, to opis przejścia w formę białego karła. Podsumowując - jeden z nudniejszych rozdziałów. Dla mnie ostatnie stadia gwiazd to biały karzeł, gwiazda neutronowa, czarna dziura, jakieś supernowe. Rozdział niestety kończy się w momencie, gdy sprawa dla mnie zaczyna dopiero się robić ciekawa

Droga Mleczna i Centrum Galaktyki

Rozdział rozpoczyna się lekką filozofią na temat kontrastu tego, czym jest Galaktyka a tego, co najczęściej mamy na myśli mówiąc o niej. Innymi słowy: widzimy światło, a nie materię. Całość jest pisana bardzo fajnym językiem, pełnym naukowej wątpliwości, pewnie ciekawie byłoby usłyszeć autora na żywo. Od razu skupiamy się na rozbieżności prędkości rotacji zmierzonej - z tego co rozumiem - głównie środkami radioastronomicznymi (linia wodoru 21cm) do rozkładu masy świecącej. Kilka rozumowań przedstawionych w tym dziale zasługuje pewnie na oddzielne opracowanie, gdyż są bardzo pouczające. Jest dosyć mało wzorów, dużo opisów i prozy, przez to tekst wydaje się niemal popularnonaukowy. Ogólnie więc, przynajmniej w pierwszej części wykładu, zastanawiamy się nad problemem ciemnej materii. Następnie przechodzimy do opisu struktury, choć autor z charakterystyczną ostrożnością prawdziwego naukowca kładzie nacisk na jej umowność i cokolwiek rozmyte granice w klasycznym podziale na dysk, halo, pogrubienie środkowe itd. Później następuje skrupulatny opis badań jasności Galaktyki w różnych pasmach - oczywiście osobny dział zajmuje IRAS. Krótka dyskusja czym tak naprawdę jest pogrubienie centralne Drogi Mlecznej - może to poprzeczka, a może to już część halo? Najciekawszy podrozdział opowiada o Centrum Galaktyki. Na szczególną uwagę zasługuje temat Wielkiego Anihilatora - czy ktoś już o nim pisał na Astropolis? Jeśli nie, to chyba sam coś muszę napisać! Ogólnie jest to źródło gamma o dużej intensywności w rejonie 511keV, a więc energii, jaką mają dwa fotony powstałe po anihilacji pary pozytron-elektron. Świetny temat. Poza tym jest też trochę o Sgr A*, Sco X-1 i trochę dywagacji, czy nasza Mlecznodrożna czarna dziura ma dużą masę, czy nie. Przedstawione są argumenty za i przeciw, oczywiście Nobel z fizyki 2020 został wręczony za definitywne rozwiązanie tego problemu. Ten kontekst sprawia, że czyta się to bardzo ciekawie. Później jest dział o brązowych karłach (wtedy chyba jeszcze tworów teoretycznych, bo pierwsza obserwacja na 100% to chyba dopiero Gliese 229b w 1995 roku?). Nic jakiegoś nadzwyczajnego, później robi się jeszcze nudniej, są opisy jakichś symulacji Monte Carlo, już się odechciewa czytać - niestety. Konkluzje rozdziału wracają do filozoficznego stylu, i niemal na prośbę ekologa pan Gerard Gilmore wyjaśnia, że podczerwień pozwala spojrzeć na najciekawsze rejony naszej Galaktyki pomimo pyłu który akurat te właśnie rejony zasłania w świetle widzialnym. Dostajemy jeszcze doskonały cytat z Poincare'go:
"Nauka jest zbudowana z faktów, tak samo jak dom zbudowany jest z kamieni. Niemniej, samo nagromadzenie faktów jest nauką w tym samym stopniu, co sterta kamieni". I na koniec pan autor życzy nam, obyśmy żyli w ciekawych czasach.

Galaktyki w podczerwieni.
Zaczynamy z grubej rury - prosty wykres przedstawiający względną gęstość strumienia fotonów w zależności od długości fali dla kilku typowych galaktyk: zwykła nudna galaktyka, galaktyka z aktywnym jądrem oraz galaktyka "starburst" - jak to po polsku? "Galaktyka gwiazdotwórcza". Nuda! Starburst to brzmi fantastycznie! Co jest najciekawsze - galaktyki świecą najwięcej nie w świetle widzialnym, w ogóle nie gwiazdy świecą najwięcej, ale zimny pył <100K! Jest to oczywiście daleka podczerwień rzędu 100um. Dla mnie była to niespodzianka. Typowe galaktyki świecą praktycznie 100x jaśniej w tym paśmie.

Wykres przedstawia się tak:

Zaczyna się ciekawie, a potem jest jeszcze lepiej. Wreszcie coś bliżej praktyki. Podawane są konkretne źródła emisji podczerwieni:
- linie emisyjne gazów, głównie przejścia pomiędzy poziomami struktury subtelnej
- linie rekombinacji
- linie wibracji-rotacji molekuł H2
- emisja z pyłu
- kształtowanie się nowych gwiazd
- otoczki pyłowe starych gwiazd, które szybko wydmuchując swoją masę stają się praktycznie niewidzialne za gęstym "dymem" - to wspominane w jednym z poprzednich rozdziałów gwiazdy OH/IR.
https://en.wikipedia.org/wiki/OH/IR_star
I znamienity przykład takiej gwiazdy - VY_Canis_Majoris: Vmag=7.95, Hmag=0.44! Tysiąc razy jaśniejsza w paśmie 1.65um niż w świetle widzialnym! Takie gwiazdy myślę, że warto postawić jako pierwszy cel do badania dysponując matrycą InGaAs... Rozmarzyłem się. Wracając do wykładu - kolejnych źródeł podczerwieni w galaktykach mamy jeszcze:
- kule gazu zjonizowanego przez centralnie umieszczone źródło wysokoenergetycznego promieniowania, a więc... mgławice planetarne, tutaj jako przykład podana NGC7027.
- i po prostu gwiazdy. Wiadomo. Czerwone karły, giganty, supergiganty.
Reszta wykładu prezentuje dogłębnie tematykę gwiazdotwórsta (starburst!), jakieś enigmatyczne detale struktury i oczywiście mocne opieranie się na danych z IRAS, dużo wykresów ale jakoś tak mało porywająca treść - dla mnie. Ale ogólnie jeden z ciekawszych wykładów tej książki, biorąc pod uwagę początek.

Kosmologia
Zamiast o początku powiem o końcu. Wykład kończy się stwierdzeniem w rodzaju: "Właściwie to nic nie wiemy o tym, jak się utworzyły pierwsze galaktyki". Mimo że kosmologię lubię i szanuję, to niestety z punktu widzenia podczerwieni to w tym rozdziale nie ma dosłownie nic ciekawego. Ogólnie jest jednak o tyle fajny, że autor z dużym sukcesem wyprowadza wzory tradycyjnie kojarzone z OTW korzystając jedynie z klasycznej dynamiki Newtonowskiej popartej Zasadą Kosmologiczną i obserwacyjnym prawem Hubble'a. Wszystko fajnie i ściśle, dochodząc do modelu Friedmanna mamy właściwie zaczątek do opowiedzenia o Wielkim Wybuchu, nukleosyntezie itp. itd. Nie wiem, jak reszta czytelników, ale ja już czytałem tego typu opracowania tyle razy w różnych formach, że nic mnie nie dziwi. Wszechświat może być zamknięty, albo otwarty, nudy nudy, wreszcie jest jeden ciekawy wykres który od razu skojarzył mi się z niedawną dyskusją o naturze supermasywnych czarnych dziur. Mianowicie wykres przedstawia masę Jeansa w zależności od temperatury Wszechświata. Masa Jeansa rozumiem jako masę materii, która zgromadzona w obrębie pewnego promienia zależnego od ciśnienia, a więc od temperatury - w przypadku wczesnego Wszechświata - zacznie sama zapadać się grawitacyjnie. Przed rekombinacją (czyli przed emisją mikrofalowego promieniowania tła) wartość ta jest szacowana na 10^18 mas Słońca, tuż po rekombinacji spada drastycznie o 12 rzędów wielkości. A więc w przybliżeniu Newtonowskim, z tego co najogólnie zrozumiałem, przed rekombinacją fluktuacje gęstości spokojnie mogły stworzyć absurdalnie masywne czarne dziury, a po rekombinacji to już dostajemy "jedynie" milion mas Słońca. I to chyba jedyna ciekawa rzecz w tym wykładzie.

G25.2+0.2 Nowa mgławica pierścieniowa wokół jasnej, błękitnej gwiazdy.
G25.2+0.2 została wykryta w paśmie radiowym i początkowo sklasyfikowana jako prawdopodobna pozostałość po supernowej. Po dodaniu do tego obrazu obserwacji w paśmie podczerwieni, spektrometrii i danych z IRAS okazało się, że można wysnuć wiele więcej sprzecznych ze sobą hipotez. Autor postuluje jednak, że będzie to najpewniej rodzaj mgławicy o kształcie pierścienia dookoła jasnej, błękitnej gwiazdy. No, zobaczmy jego argumenty. Być może współczesne badania potwierdzą tę hipotezę?
W 1989 wykonano zdjęcia w pasmach J, H i K - takich, jak w przeglądzie nieba 2MASS. Odpowiednio są to długości 1.25um, 1.65um, 2.2um. Takie w sam raz na matrycę InGaAs... Ale w tamtych czasach zdjęcia to były jakieś takie ploty konturowe i właśnie taką śmieszną mapę z "poziomicami" dostajemy, zamiast normalnego obrazka. Plama, kleks, nic nie widać moim zdaniem. Zmierzono spektroskopię. Fotometrię na 10um. Jakieś obserwacje CO(3-2) - nie wiem, co to jest. Spektra porównano z NGC6572 - wyszło dość podobnie. Mocny argument jak dla mnie. I jeszcze policzono dalej jakieś stosunki jednych jasności do drugich, różne analityczne ekwilibrystyki - moim zdaniem na granicy wróżenia z fusów, bo przecież mamy tu spore niedokładności w pomiarach. Wreszcie przechodzimy do dyskusji:
- Na pewno to nie SNR (pozostałość supernowej). Spektrum w IR nie pasuje. Gwiazda centralna jest zbyt jasna. Swoją drogą szacowano że ta supernowa wybuchła 25 lat wcześniej (w latach 60-tych) - coś podejrzane, nie zauważylibyśmy SN we własnej Galaktyce? Ogólnie - obserwacje w podczerwieni dają kluczowe argumenty, że to nie SNR.
- Raczej nie jest to też mgławica planetarna? Środek świeci mocno w podczerwieni, a oczekuje się, że w środku planetarek jest biały karzeł, który świeci raczej równo i dość słabo. Statystycznie wyklucza się raczej, że centralnie znajduje się jakaś "przypadkowa" gwiazda z tła. Może biały karzeł w parze z gwiazdą-czerwonym gigantem typu M? Mocno naciągane. Ogólnie hipotezę planetarki się odrzuca.
- Ale to też nie region HII w stylu mgławicy w Orionie. Niby by pasowało - młoda gwiazdy otoczona mgławicą, jak Trapez i M42. Ale coś tu spektrometria nie pasuje znowu, dane z IRAS też nie pasują, i wszystko jest jakieś takie zbyt symetryczne, jak na nieregularny kleks regionu HII.
- Wreszcie konkluzja: to musi być mgławica o kształcie pierścienia wokół masywnego supergiganta, stworzona przez zderzenie się silnych wiatrów od gwiazdy z materią międzygwiezdną. Centralna gwiazda zapewnia jonizację, która się przewijała w obserwacjach, najpewniej typu O9 albo B0. Wydaje się wszystko wytłumaczone, ale jakoś tak mimo wszystko mało przekonująco.

A jaki finał ma ta historia? Tutaj artykuł napisany w 2000 roku ze zdjęciami w dosyć dobrej rozdzielczości.
https://iopscience.iop.org/article/10.1086/312903/pdf

Wygląda to ostatecznie na - rzeczywiście! - błękitnego olbrzyma w późnej fazie krótkiego życia, w której wydmuchuje z siebie niesłychanie dużo materii, tworząc wokół siebie mgławicę na kształt nie jednego, a dwóch pierścieni. To bardzo rzadki obiekt, nic dziwnego, że jego identyfikacja była taką zagadką. Ten rozdział był naprawdę bardzo ciekawy, przyjemnie się to czytało, zwłaszcza końcową dyskusję.

Dwa seminaria o kosmicznym pyle

Część 1
Zaczynamy od jednej z nielicznych ilustracji - reprodukcji zdjęcia ciemnego obłoku molekularnego Barnard 92 w Strzelcu.

(Barnard 92 - zdjęcie ze strony https://www.messier.seds.org/more/m024_b92.html - w książce jest niemal identyczne tylko gorszej jakości)

Zdjęcie tego obszaru niemal identyczne, co w książce można znaleźć tutaj:
Podobno kiedyś myślano, że w ciemnych obszarach tego typu po prostu nie ma gwiazd. Oczywiście prawda jest inna - po prostu ich światło jest zasłaniane.
Przez co? To będzie tematem tego rozdziału. Posilimy się badaniami od dalekiego UV do dalekiego IR żeby sprawdzić kilka hipotez nt. budowy "ziarenek" kosmicznego pyłu.
Kierować się trzeba pewnymi podstawowymi kryteriami wynikającymi z obserwacji. Po pierwsze: ekstynkcja międzygwiezdna charakteryzuje się dosyć prostą zależnością od długości fali, a w zasadzie od liczby falowej (mierzonej w jednostkach 1/długość). W zakresie od 1 do 3um^-1 (a więc - jak mi się wydaje - od 1000nm do 333nm) zależność ta nie zmienia się zasadniczo pomiędzy różnymi gwiazdami. Dodatkowo należy spełnić teoretyczne kryterium Oorta mówiące, że gęstość pyłu musi być mniejsza niż 3x10^-24 g/cm^3.
Chronologicznie skład cząstek kosmicznego pyłu był proponowany jako: żelazo (1939), lód (1946), grafit (1962), mieszanina krzemianów żelaza i grafitu (1969), polimery organiczne (1974), cząstki biologiczne (sic!) (1979). Następnie korzystając z tabeli rozkładu ilości konkretnych pierwiastków w Słońcu, zakładając mniej więcej podobny skład innych gwiazd Galaktyki, wyliczono orientacyjne gęstości maksymalne dla kosmicznego pyłu według proponowanego składu. Już w tym momencie odpada nam żelazo, bo jest go za mało.
Krótki tekst o tym, skąd mogą się wziąć poszczególne rodzaje cząstek. Ogólnie - z gwiazd we wcześniejszym lub późniejszym stadium rozwoju, zaskoczenia raczej nie ma, bo skąd inąd? Ukazana jest charakterystyczna krzywa ekstynkcji zmierzona dla kilku gwiazd, która posiada w każdym przypadku wyraźny pik w okolicach 2175A. Jest też kilka słów o znaczeniu polaryzacji światła: jeśli pył ma kształt wydłużony, to po przejściu przez taki pył polaryzacja światła od gwiazd będzie nieco zmieniona.

Następnie do specyficznego kształtu krzywej ekstynkcji i wyników dyskusji w temacie polaryzacji próbuje się dopasować różne modele cząstek: lodu, grafitu, krzemianów.
Ostatecznie dochodzimy do kompozycji trójskładnikowej. Przy odpowiednich parametrach taki skład dość dobrze reprodukuje krzywą ekstynkcji. Ale jakie konkretnie to składniki? O tym w części II!

Część 2
Poprzednio autorzy doszli do wniosku, że w składzie kosmicznego pyłu muszą dominować pierwiastki: C, N, O, no i oczywiście H.
Krótko opowiadają teraz, że trudno w dużej ilości stworzyć związki organiczne... Chyba, że mówimy o procesach biologicznych, eksponencjalnych w swej naturze.
Moim zdaniem tutaj zaczyna się hardkorowe science-fiction. Opowiadają o bakteriach, jak one szybko się mnożą, nawet pokazują dość dobrze pasujący wykres ekstynkcji w wyniku przechodzenia światła przez wyschłe, zamrożone truchła bakterii. Wyszczególniono kilka organicznych związków które dość dobrze reprodukują różne obserwacje, w szczególności gromady Trapez w różnych pasmach podczerwieni. Wciąż mówimy o produktach metabolizmu/rozkładu bakterii! Snute są hipotezy o cyklu kosmicznej biologii zasilającej materię międzygwiezdną kolejnymi pokoleniami bakterii rosnących na kometach. Być może przesadzam w sceptycyzmie, ale dla mnie to już są opary absurdu. Rzeczywiście, wykazano, że w pyle kosmicznym można znaleźć materię organiczną, jednak jej powstanie można wytłumaczyć bez ingerencji biologicznej.
Artykuł na Wikipedii rzuca trochę więcej światła na stan dzisiejszych badań: https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmic_dust
Szczególnie cennym źródłem wiedzy są próbki dostarczone przez sondę Stardust w 2006 roku.

Instrumentacja w podczerwieni

Przygotowywałem się na to, że będzie to najciekawszy rozdział książki. Ale wtedy jeszcze myślałem, że książka jest 10 lat młodsza. Jest szansa jednak, że wciąż znajdziemy tu przydatne informacje. Zaczyna się od wprowadzenia historycznego: od Herschela, który niejako "odkrył" podczerwień do IRAS, przeglądu nieba w podczerwieni za pomocą satelity. Warta wzmianki jest odpowiedź na niezwykle ważne pytanie: dlaczego podczerwień jest kluczowa? Jednym powodem jest przenikanie przez pył międzygwiezdny i odsłanianie tego, co zakryte przed widzialnymi długościami fal. Widma obiektów schowanych za pyłem przesuwają się ku czerwieni w procesie zwanym ekstynkcją, a z kolei absorbując to światło pył ogrzewa się i wypromieniowuje tą energię w dalekiej podczerwieni. Są też po prostu gwiazdy zimniejsze, niż najczerwieńsze dostępne w paśmie widzialnym - typy L, T, Y. Jest oczywiście sporo emisji pasmowej w podczerwieni, w tym molekularne przejścia rotacyjne i wibracyjne. No i w końcu przesunięcie się ku czerwieni galaktyk w rozszerzającym się wszechświecie powoduje, że odległe galaktyki w podczerwieni prezentują się tak, jak bliskie - w świetle widzialnym.
Potem mamy krótkie przypomnienie - jakie mamy pasma podczerwieni, podział na Near/Mid/Far infrared (nieco inny w astronomii niż industrialny NIR/SWIR/MWIR/LWIR). Omówione są okna atmosferyczne i problem "nightglow" a więc poświaty wytworzonej w mezopauzie, ok. 90km nad naszymi głowami, głównie przez świecące w zakresie 1-2.5um cząsteczki OH. Jest to osobny, dość istotny problem, postaram się go przybliżyć w innym artykule, mam już materiały, tylko czasu brak.
Za długością ok. 2.5um na pierwszy plan wchodzi problem promieniowania termicznego samej optyki teleskopu, elektroniki i otoczenia. Przechodzimy dalej by opisać podstawy detekcji, mamy historyczne opisy jak to się robiło detektorem z *jednym* pikselem. Następuje krótki paragraf o chłodzeniu i wreszcie dosyć ciekawy opis jak to się pojawiły te upragnione matryce 2D. Bez wchodzenia w szczegóły - pierwsze próby podjęto już w 1979, natomiast w 1987 na Hawajach odbyła się konferencja opisywana w ksiażce jako początek Nowej Ery astronomii w podczerwieni. Książka została skompilowana 5 lat później więc wrażenia są na pewno świeże. Później przechodzimy w techniczne rozważania - materiały półprzewodnikowe, konstrukcja matrycy, zasada działania, opis szumów, sposoby kalibracji.. Większość rzeczy identyczna, jak dla zwykłej kamery, tak samo robimy flaty, darki itp. Ciekawe jest, że InGaAs nawet się nie pojawia na liście możliwych materiałów, a przecież teraz to główny bohater. Trochę jeszcze dostajemy teorii w sprawie rozdzielczości i konstrukcji teleskopu, sporo w temacie chłodzenia. Popularny w tych zastosowaniach HgCdTe trzeba chłodzić ciekłym azotem albo i lepiej - im dłuższe fale tym większy jest szum termiczny. Właściwie reszta rozdziału jest mało ciekawa, bo opowiada o tym, jak poradzić sobie ze sprzętem w temperaturach poniżej 90K. I na końcu dosyć biedne zdjęcie Trapezu w 2um: mozaika z ujęć o rozdzielczości 62x58 przy użyciu UK Infrared Telescope (UKIRT).
Tutaj parę ciekawostek nt. tego teleskopu, w tym zdjęcia podobne do tego w książce:
https://www.roe.ac.uk/roe/workshop/2009/Presentations/mclean_The IRCAM Revolution.pdf

Ogólnie rzecz ujmując, rozdział był bardziej ciekawy od strony historycznej niż praktycznej, przedstawia rzeczywistość w bardzo optymistycznym świetle, skoro być może niedługo nawet amatorzy będą mogli bez sprzedawania domu wejść w posiadanie kamery przekraczającej o rząd wielkości rozdzielczość tego, czym dysponowały najlepsze obserwatoria jeszcze 35 lat temu.

Astronomia w podczerwieni przy użyciu satelitów.
To raczej krótki rozdział traktujący w zwięzły sposób o zaletach astronomii orbitalnej, i jej praktycznych realizacjach zarówno ówcześnie ukończonych (mamy 1992 rok...) jak i planowanych.
Astronomię w dalekiej, termicznej podczerwieni - powiedzmy, że powyżej 20um - trzeba już uprawiać z kosmosu. Absorpcja zachodzi bardzo wysoko, zdaje się że na poziomie mezopauzy (80-90km). Autorzy szybko przypominają o tym dosyć bolesnym dla Ziemian fakcie, krótko napominają też o próbach poradzenia sobie z tym za pomocą obserwowania z wysokich gór, samolotów czy balonów. Oczywiście z większym lub lepszym powodzeniem, to wciąż nie to, co astronomowie by naprawdę chcieli. Następnie mamy główną część rozdziału, czyli opis misji teleskopów kosmicznych dedykowanych do pracy w podczerwieni dalszej lub bliższej. Jako że mamy rok 1992, to ukończone misje są raptem dwie: IRAS i COBE.
Ukazana jest budowa satelity IRAS, zwraca uwagę wielorakość instrumentów stłoczonych w płaszczyźnie fokalnej teleskopu. To były jeszcze czasy detektorów jednowymiarowych, więc IRAS skanował niebo piksel po pikselu, tworząc linie skanu w płaszczyźnie ekliptyki. Pokazany jest taki przykładowy skan - trzeba dużo wyobraźni, żeby dostrzec na takim wykresie cokolwiek znajomego. Gwiazdy to takie ostre piki, a światło zodiakalne tworzy rodzaj górki nakładającej się na pozostałe sygnały. Następnie mamy przegląd danych, jakie uzyskano - przede wszystkim katalog prawie 250 tysięcy źródeł punktowych - Point Source Catalogue, w skrócie PSC. Potem pokazano, jak wygląda rekonstrukcja obrazu z zeskanowanych linii na przykładzie M31. Wygląda to nie najgorzej, biorąc pod uwagę że patrzymy na obraz wygenerowany matrycą o rozdzielczość 1 piksela... Krótkie wtrącenie w temacie COBE - chyba autor rozdziału nie jest fanem kosmologii, bo informacje są bardzo lakoniczne. Zresztą COBE to bardziej satelita "mikrofalowy", niż "podczerwony". Przegląd zastosowanych tam instrumentów: FIRAS, DIRBE i DMR. I kilka zdań o rezultatach: zmierzeniu niejednorodności promieniowania tła, anizotropii dipolowej, oraz co być może nie mówi się zawsze wspominając COBE - wykonaniu pełnych przeglądów nieba w pasmach dalekiej podczerwieni. Wreszcie dochodzimy do opisu misji planowanych na przyszłość: teleskop ISO, malutki IRTS, obserwatorium SIRFT znane później jako Spitzer Space Telecope, submilimetrowy FIRST, oraz nie wymagający chłodzenia aktywnego POIROT. Opis tych misji post factum wydaje mi się bardziej sensowny, niż plany roztaczane przed ich wysłaniem w kosmos, więc zachęcam do odwiedzenia Wikipedii w tym temacie. Choć nie ukrywam, że taka lektura z perspektywy przeszłości ma jakieś tam walory rozrywkowe. Na końcu rozdziału mamy kilka wtrąceń czysto technicznych o specyfice chłodzenia takich teleskopów i parametrach orbit. Muszę przyznać, że ten rozdział był nie tyle nudny, co... przeterminowany po prostu. Trudno podniecać się tym, jak w 1992 roku patrzono na przyszłość - żyjąc w niej.

Podsumowanie
Muszę przyznać, że pomimo początkowego rozczarowania książka pozwoliła mi zgłębić wiedzę w tematyce zastosowania podczerwieni w astronomii. Powtarzane w każdym rozdziale kwestie absorpcji konkretnych pasm w atmosferze pomogły utrwalić tę podstawową wiedzę: do 1um jest spoko, potem pomiędzy 2-5um trzeba się wstrzelić w dobre okienko, do 20um jest już zabawa w kotka i myszkę generalnie nie warta zachodu, a powyżej 20um to już tylko można w kosmosie badać.
Zupełnie nowe były dla mnie tematy ekstynkcji przesuwającej ku czerwieni np. widma galaktyk "schowanych" w płaszczyźnie Drogi Mlecznej - jak Maffei 1 i 2. Ogólnie wiadomości z astrofizyki były ciekawe, choć przytłaczające ilością wzorów. Rozdziały o emisji promieniowania podczerwonego z naszej i innych Galaktyk też zawierały sporo ciekawostek. Dobrze się czytało rozdziały o pyle i nowej mgławicy, było czuć duch naukowej dociekliwości, choć trzeba przyznać, że z biologicznym pochodzeniem pyłu autor ostro popłynął. Najmniej rozwijające, bo najbardziej nieaktualne były niestety rozdziały techniczne. Mam nadzieję, że jeszcze znajdę ciekawe źródło wiedzy w tej materii. Podsumowując: polecam lekturę tej książki jako rodzaj trochę rozrywki, trochę uzupełnienia, a trochę po prostu historii. Jednak nie jest to ujęcie systematyczne, ale luźny zbiór dość specjalistycznych wykładów. Jeśli komuś zależałoby na rzetelnym źródle wiedzy o astronomii w podczerwieni niejako od podstaw, przejrzystym i poukładanym, to na pewno nie ma co zaczynać od tej pozycji.

ekolog · 9 Stycznia 2021

WOW, a czy jest tam o tym, że m dłuższa fala to ma szansę przeniknąć / ominąć drobiny-pyły i dlatego idziemy w dłuższe.

Tak czy siak nowe okno dają satelity, samoloty (SOFIA), balony czy może też wysokie góry i wyżyny?

Siema

Link:

ryszardo · 9 Stycznia 2021

Zdaje się, że mam tą książkę ( muszę jeszcze sprawdzić)- tak sobie przypominam po okładce i, że nie chciało mi się jej nigdy przeczytać... :) . Nie pamiętam źródła skąd ją mam...ale znajomi trochę literatury przysyłali dopóki moje milczenie nie doprowadziło do usunięcia mnie z owych list wysyłkowych... To fajnie przeczytać teraz recenzję!

Behlur_Olderys · 9 Stycznia 2021

8 minut temu, ekolog napisał:

WOW, a czy jest tam o tym, że m dłuższa fala to ma szansę przeniknąć / ominąć drobiny-pyły i dlatego idziemy w dłuższe.

Nie, bo to tekst dla doktorantów astrofizyki, a nie kolorowanka z przedszkola

A tak na serio - poczekaj jak opiszę resztę rozdziałów, na spokojnie przeczytaj i wtedy pytania będą miały sens. Na razie bez spoilerów. Idę spać

@ryszardo

Jakby Ci coś zalegało z "infrared" w tytule, to daj znać! Nie ma tego dużo, niestety...

Krzysztof z Bagien · 9 Stycznia 2021

Bartek, a mógłbyś być tak miły i zmienić kolor tekstu na domyślny? Bo czarnego na ciemnoszarym tle nie da się czytać

dobrychemik · 9 Stycznia 2021

9 godzin temu, Krzysztof z Bagien napisał:

Bartek, a mógłbyś być tak miły i zmienić kolor tekstu na domyślny? Bo czarnego na ciemnoszarym tle nie da się czytać

Cóż, w świetle widzialnym może nie było dobrze widoczne, ale w podczerwieni...

Krzysztof z Bagien · 9 Stycznia 2021

Monitory LCD nie świecą w podczerwieni

Behlur_Olderys · 11 Stycznia 2021

Ciąg dalszy - trzy następne rozdziały. Już opublikowałem 5/9

Droga Mleczna i Centrum Galaktyki

Rozdział rozpoczyna się lekką filozofią na temat kontrastu tego, czym jest Galaktyka a tego, co najczęściej mamy na myśli mówiąc o niej. Innymi słowy: widzimy światło, a nie materię. Całość jest pisana bardzo fajnym językiem, pełnym naukowej wątpliwości, pewnie ciekawie byłoby usłyszeć autora na żywo. Od razu skupiamy się na rozbieżności prędkości rotacji zmierzonej - z tego co rozumiem - głównie środkami radioastronomicznymi (linia wodoru 21cm) do rozkładu masy świecącej. Kilka rozumowań przedstawionych w tym dziale zasługuje pewnie na oddzielne opracowanie, gdyż są bardzo pouczające. Jest dosyć mało wzorów, dużo opisów i prozy, przez to tekst wydaje się niemal popularnonaukowy. Ogólnie więc, przynajmniej w pierwszej części wykładu, zastanawiamy się nad problemem ciemnej materii. Następnie przechodzimy do opisu struktury, choć autor z charakterystyczną ostrożnością prawdziwego naukowca kładzie nacisk na jej umowność i cokolwiek rozmyte granice w klasycznym podziale na dysk, halo, pogrubienie środkowe itd. Później następuje skrupulatny opis badań jasności Galaktyki w różnych pasmach - oczywiście osobny dział zajmuje IRAS. Krótka dyskusja czym tak naprawdę jest pogrubienie centralne Drogi Mlecznej - może to poprzeczka, a może to już część halo? Najciekawszy podrozdział opowiada o Centrum Galaktyki. Na szczególną uwagę zasługuje temat Wielkiego Anihilatora - czy ktoś już o nim pisał na Astropolis? Jeśli nie, to chyba sam coś muszę napisać!

https://en.wikipedia.org/wiki/Great_Annihilator

Ogólnie jest to źródło gamma o dużej intensywności w rejonie 511keV, a więc energii, jaką mają dwa fotony powstałe po anihilacji pary pozytron-elektron. Świetny temat. Poza tym jest też trochę o Sgr A*, Sco X-1 i trochę dywagacji, czy nasza Mlecznodrożna czarna dziura ma dużą masę, czy nie. Przedstawione są argumenty za i przeciw, oczywiście Nobel z fizyki 2020 został wręczony za definitywne rozwiązanie tego problemu. Ten kontekst sprawia, że czyta się to bardzo ciekawie. Później jest dział o brązowych karłach (wtedy chyba jeszcze tworów teoretycznych, bo pierwsza obserwacja na 100% to chyba dopiero Gliese 229b w 1995 roku?). Nic jakiegoś nadzwyczajnego, później robi się jeszcze nudniej, są opisy jakichś symulacji Monte Carlo, już się odechciewa czytać - niestety. Konkluzje rozdziału wracają do filozoficznego stylu, i niemal na prośbę ekologa pan Gerard Gilmore wyjaśnia, że podczerwień pozwala spojrzeć na najciekawsze rejony naszej Galaktyki pomimo pyłu który akurat te właśnie rejony zasłania w świetle widzialnym. Dostajemy jeszcze doskonały cytat z Poincare'go:
"Nauka jest zbudowana z faktów, tak samo jak dom zbudowany jest z kamieni. Niemniej, samo nagromadzenie faktów jest nauką w tym samym stopniu, co sterta kamieni domem". I na koniec pan autor życzy nam, obyśmy żyli w ciekawych czasach.

Galaktyki w podczerwieni.
Zaczynamy z grubej rury - prosty wykres przedstawiający względną gęstość strumienia fotonów w zależności od długości fali dla kilku typowych galaktyk: zwykła nudna galaktyka, galaktyka z aktywnym jądrem oraz galaktyka "starburst" - jak to po polsku? "Galaktyka gwiazdotwórcza". Nuda! Starburst to brzmi fantastycznie! Co jest najciekawsze - galaktyki świecą najwięcej nie w świetle widzialnym, w ogóle nie gwiazdy świecą najwięcej, ale zimny pył <100K! Jest to oczywiście daleka podczerwień rzędu 100um. Dla mnie była to niespodzianka. Typowe galaktyki świecą praktycznie 100x jaśniej w tym paśmie. Wykres wygląda tak:

Zaczyna się ciekawie, a potem jest jeszcze lepiej. Wreszcie coś bliżej praktyki. Podawane są konkretne źródła emisji podczerwieni:
- linie emisyjne gazów, głównie przejścia pomiędzy poziomami struktury subtelnej
- linie rekombinacji
- linie wibracji-rotacji molekuł H2
- emisja z pyłu
- kształtowanie się nowych gwiazd
- otoczki pyłowe starych gwiazd, które szybko wydmuchując swoją masę stają się praktycznie niewidzialne za gęstym "dymem" - to wspominane w jednym z poprzednich rozdziałów gwiazdy OH/IR.
https://en.wikipedia.org/wiki/OH/IR_star
I znamienity przykład takiej gwiazdy - VY_Canis_Majoris: Vmag=7.95, Hmag=0.44! Tysiąc razy jaśniejsza w paśmie 1.65um niż w świetle widzialnym! Takie gwiazdy myślę, że warto postawić jako pierwszy cel do badania dysponując matrycą InGaAs... Rozmarzyłem się. Wracając do wykładu - kolejnych źródeł podczerwieni w galaktykach mamy jeszcze:
- kule gazu zjonizowanego przez centralnie umieszczone źródło wysokoenergetycznego promieniowania, a więc... mgławice planetarne, tutaj jako przykład podana NGC7027.
- i po prostu gwiazdy. Wiadomo. Czerwone karły, giganty, supergiganty.
Reszta wykładu prezentuje dogłębnie tematykę gwiazdotwórsta (starburst!), jakieś enigmatyczne detale struktury i oczywiście mocne opieranie się na danych z IRAS, dużo wykresów ale jakoś tak mało porywająca treść - dla mnie. Ale ogólnie jeden z ciekawszych wykładów tej książki, biorąc pod uwagę początek.

Kosmologia
Zamiast o początku powiem o końcu. Wykład kończy się stwierdzeniem w rodzaju: "Właściwie to nic nie wiemy o tym, jak się utworzyły pierwsze galaktyki". Mimo że kosmologię lubię i szanuję, to niestety z punktu widzenia podczerwieni to w tym rozdziale nie ma dosłownie nic ciekawego. Ogólnie jest jednak o tyle fajny, że autor z dużym sukcesem wyprowadza wzory tradycyjnie kojarzone z OTW korzystając jedynie z klasycznej dynamiki Newtonowskiej popartej Zasadą Kosmologiczną i obserwacyjnym prawem Hubble'a. Wszystko fajnie i ściśle, dochodząc do modelu Friedmanna mamy właściwie zaczątek do opowiedzenia o Wielkim Wybuchu, nukleosyntezie itp. itd. Nie wiem, jak reszta czytelników, ale ja już czytałem tego typu opracowania tyle razy w różnych formach, że nic mnie nie dziwi. Wszechświat może być zamknięty, albo otwarty, nudy nudy, wreszcie jest jeden ciekawy wykres który od razu skojarzył mi się z niedawną dyskusją o naturze supermasywnych czarnych dziur. Mianowicie wykres przedstawia masę Jeansa w zależności od temperatury Wszechświata. Masa Jeansa rozumiem jako masę materii, która zgromadzona w obrębie pewnego promienia zależnego od ciśnienia, a więc od temperatury - w przypadku wczesnego Wszechświata - zacznie sama zapadać się grawitacyjnie. Przed rekombinacją (czyli przed emisją mikrofalowego promieniowania tła) wartość ta jest szacowana na 10^18 mas Słońca, tuż po rekombinacji spada drastycznie o 12 rzędów wielkości. A więc w przybliżeniu Newtonowskim, z tego co najogólnie zrozumiałem, przed rekombinacją fluktuacje gęstości spokojnie mogły stworzyć absurdalnie masywne czarne dziury, a po rekombinacji to już dostajemy "jedynie" milion mas Słońca. I to chyba jedyna ciekawa rzecz w tym wykładzie.

Całość przeklejam też do pierwszego posta, żeby była tam logiczna całość w pewnym momencie.

Pozdrawiam!

Behlur_Olderys · 11 Stycznia 2021

7 godzin temu, trouvere napisał:

colloquium (ang.) = seminarium dyskusyjne

colloquium (łac.) = rozmowa

kolokwium (pol.) = kartkówka na studiach

każdy rozumie po swojemu A może ktoś miał na studiach kolokwium, które nie było kartkówką? Jak miałem seminarium dyskusyjne (np. magisterskie) to się nazywało seminarium

knowak · 11 Stycznia 2021

Świetna recenzja/streszczenie. To co następne, "An Introduction to Radio Astronomy" żeby dopełnić obrazu? :-)

Behlur_Olderys · 11 Stycznia 2021

15 minut temu, knowak napisał:

Świetna recenzja/streszczenie. To co następne, "An Introduction to Radio Astronomy" żeby dopełnić obrazu? :-)

O nie, jeśli dołożę sobie jeszcze jeden obszar zainteresowań, to już mi życia nie starczy A przecież jeszcze jestem młody - przynajmniej lubię tak myśleć

Krzysztof z Bagien · 11 Stycznia 2021

Godzinę temu, Behlur_Olderys napisał:

kolokwium (pol.) = kartkówka na studiach

każdy rozumie po swojemu A może ktoś miał na studiach kolokwium, które nie było kartkówką? Jak miałem seminarium dyskusyjne (np. magisterskie) to się nazywało seminarium

Po angielsku mówią na to "false friends"; takie np. angielskie "pathetic" wcale nie znaczy "patetyczny", a angielski "hazard" to nie to samo co "hazard" w Polsce, tak samo jak np. "manifest" - to ostanie mnie irytuje w polskim przekładzie "Expanse'a", kiedy tłumacz uparcie pisze o "manifeście ładunku". Wyobrażam to sobie tak, że leżą jakieś pudła i kartony i śpiewają "Międzynarodówkę" :lol:

Behlur_Olderys · 13 Stycznia 2021

G25.2+0.2 Nowa mgławica pierścieniowa wokół jasnej, błękitnej gwiazdy.
G25.2+0.2 została wykryta w paśmie radiowym i początkowo sklasyfikowana jako prawdopodobna pozostałość po supernowej. Po dodaniu do tego obrazu obserwacji w paśmie podczerwieni, spektrometrii i danych z IRAS okazało się, że można wysnuć wiele więcej sprzecznych ze sobą hipotez. Autor postuluje jednak, że będzie to najpewniej rodzaj mgławicy o kształcie pierścienia dookoła jasnej, błękitnej gwiazdy. No, zobaczmy jego argumenty. Być może współczesne badania potwierdzą tę hipotezę?
W 1989 wykonano zdjęcia w pasmach J, H i K - takich, jak w przeglądzie nieba 2MASS. Odpowiednio są to długości 1.25um, 1.65um, 2.2um. Takie w sam raz na matrycę InGaAs... Ale w tamtych czasach zdjęcia to były jakieś takie ploty konturowe i właśnie taką śmieszną mapę z "poziomicami" dostajemy, zamiast normalnego obrazka. Plama, kleks, nic nie widać moim zdaniem. Zmierzono spektroskopię. Fotometrię na 10um. Jakieś obserwacje CO(3-2) - nie wiem, co to jest. Spektra porównano z NGC6572 - wyszło dość podobnie. Mocny argument jak dla mnie. I jeszcze policzono dalej jakieś stosunki jednych jasności do drugich, różne analityczne ekwilibrystyki - moim zdaniem na granicy wróżenia z fusów, bo przecież mamy tu spore niedokładności w pomiarach. Wreszcie przechodzimy do dyskusji:
- Na pewno to nie SNR (pozostałość supernowej). Spektrum w IR nie pasuje. Gwiazda centralna jest zbyt jasna. Swoją drogą szacowano że ta supernowa wybuchła 25 lat wcześniej (w latach 60-tych) - coś podejrzane, nie zauważylibyśmy SN we własnej Galaktyce? Ogólnie - obserwacje w podczerwieni dają kluczowe argumenty, że to nie SNR.
- Raczej nie jest to też mgławica planetarna? Środek świeci mocno w podczerwieni, a oczekuje się, że w środku planetarek jest biały karzeł, który świeci raczej równo i dość słabo. Statystycznie wyklucza się raczej, że centralnie znajduje się jakaś "przypadkowa" gwiazda z tła. Może biały karzeł w parze z gwiazdą-czerwonym gigantem typu M? Mocno naciągane. Ogólnie hipotezę planetarki się odrzuca.
- Ale to też nie region HII w stylu mgławicy w Orionie. Niby by pasowało - młoda gwiazdy otoczona mgławicą, jak Trapez i M42. Ale coś tu spektrometria nie pasuje znowu, dane z IRAS też nie pasują, i wszystko jest jakieś takie zbyt symetryczne, jak na nieregularny kleks regionu HII.
- Wreszcie konkluzja: to musi być mgławica o kształcie pierścienia wokół masywnego supergiganta, stworzona przez zderzenie się silnych wiatrów od gwiazdy z materią międzygwiezdną. Centralna gwiazda zapewnia jonizację, która się przewijała w obserwacjach, najpewniej typu O9 albo B0. Wydaje się wszystko wytłumaczone, ale jakoś tak mimo wszystko mało przekonująco.

A jaki finał ma ta historia? Tutaj artykuł napisany w 2000 roku ze zdjęciami w dosyć dobrej rozdzielczości.
https://iopscience.iop.org/article/10.1086/312903/pdf

Wygląda to ostatecznie na - rzeczywiście! - błękitnego olbrzyma w późnej fazie krótkiego życia, w której wydmuchuje z siebie niesłychanie dużo materii, tworząc wokół siebie mgławicę na kształt nie jednego, a dwóch pierścieni. To bardzo rzadki obiekt, nic dziwnego, że jego identyfikacja była taką zagadką. Ten rozdział był naprawdę bardzo ciekawy, przyjemnie się to czytało, zwłaszcza końcową dyskusję.

knowak · 14 Stycznia 2021

9 hours ago, Behlur_Olderys said:

Jakieś obserwacje CO(3-2) - nie wiem, co to jest.

Najpewniej oznaczenie linii emisji CO (tlenku węgla). Dużo na CO patrzą w radioastronomii (wnioskuję z książki). Tutaj o IR, zdaje się jest 3-2 na wykresie: https://nvlpubs.nist.gov/nistpubs/jres/55/jresv55n4p183_A1b.pdf

Behlur_Olderys · 20 Stycznia 2021

Dwa seminaria o kosmicznym pyle

Część 1
Zaczynamy od jednej z nielicznych ilustracji - reprodukcji zdjęcia ciemnego obłoku molekularnego Barnard 92 w Strzelcu.

(Barnard 92 - zdjęcie ze strony https://www.messier.seds.org/more/m024_b92.html - w książce jest niemal identyczne tylko gorszej jakości)

Zdjęcie tego obszaru niemal identyczne, co w książce można znaleźć tutaj:
Podobno kiedyś myślano, że w ciemnych obszarach tego typu po prostu nie ma gwiazd. Oczywiście prawda jest inna - po prostu ich światło jest zasłaniane.
Przez co? To będzie tematem tego rozdziału. Posilimy się badaniami od dalekiego UV do dalekiego IR żeby sprawdzić kilka hipotez nt. budowy "ziarenek" kosmicznego pyłu.
Kierować się trzeba pewnymi podstawowymi kryteriami wynikającymi z obserwacji.
Po pierwsze: ekstynkcja międzygwiezdna charakteryzuje się dosyć prostą zależnością od długości fali, a w zasadzie od liczby falowej (mierzonej w jednostkach 1/długość).
W zakresie od 1 do 3um^-1 (a więc - jak mi się wydaje - od 1000nm do 333nm) zależność ta nie zmienia się zasadniczo pomiędzy różnymi gwiazdami.
Dodatkowo należy spełnić teoretyczne kryterium Oorta mówiące, że gęstość pyłu musi być mniejsza niż 3x10^-24 g/cm^3.
Chronologicznie skład cząstek kosmicznego pyłu był proponowany jako: żelazo (1939), lód (1946), grafit (1962), mieszanina krzemianów żelaza i grafitu (1969), polimery organiczne (1974), cząstki biologiczne (sic!) (1979).
Następnie korzystając z tabeli rozkładu ilości konkretnych pierwiastków w Słońcu, zakładając mniej więcej podobny skład innych gwiazd Galaktyki, wyliczono orientacyjne gęstości maksymalne dla kosmicznego pyłu według proponowanego składu.
Już w tym momencie odpada nam żelazo, bo jest go za mało.
Krótki tekst o tym, skąd mogą się wziąć poszczególne rodzaje cząstek. Ogólnie - z gwiazd we wcześniejszym lub późniejszym stadium rozwoju, zaskoczenia raczej nie ma, bo skąd inąd?
Ukazana jest charakterystyczna krzywa ekstynkcji zmierzona dla kilku gwiazd, która posiada w każdym przypadku wyraźny pik w okolicach 2175A. Jest też kilka słów o znaczeniu polaryzacji światła:
jeśli pył ma kształt wydłużony, to po przejściu przez taki pył polaryzacja światła od gwiazd będzie nieco zmieniona.
Następnie do specyficznego kształtu krzywej ekstynkcji i wyników dyskusji w temacie polaryzacji próbuje się dopasować różne modele cząstek: lodu, grafitu, krzemianów.
Ostatecznie dochodzimy do kompozycji trójskładnikowej. Przy odpowiednich parametrach taki skład dość dobrze reprodukuje krzywą ekstynkcji. Ale jakie konkretnie to składniki? O tym w części II!

Część 2
Poprzednio autorzy doszli do wniosku, że w składzie kosmicznego pyłu muszą dominować pierwiastki: C, N, O, no i oczywiście H.
Krótko opowiadają teraz, że trudno w dużej ilości stworzyć związki organiczne... Chyba, że mówimy o procesach biologicznych, eksponencjalnych w swej naturze.
Moim zdaniem tutaj zaczyna się hardkorowe science-fiction. Opowiadają o bakteriach, jak one szybko się mnożą, nawet pokazują dość dobrze pasujący wykres ekstynkcji w wyniku przechodzenia światła
przez wyschłe, zamrożone truchła bakterii. Wyszczególniono kilka organicznych związków które dość dobrze reprodukują różne obserwacje, w szczególności gromady Trapez w różnych pasmach podczerwieni.
Wciąż mówimy o produktach metabolizmu/rozkładu bakterii! Snute są hipotezy o cyklu kosmicznej biologii zasilającej materię międzygwiezdną kolejnymi pokoleniami bakterii rosnących na kometach.
Być może przesadzam w sceptycyzmie, ale dla mnie to już są opary absurdu. Rzeczywiście, wykazano, że w pyle kosmicznym można znaleźć materię organiczną, jednak jej powstanie można wytłumaczyć bez ingerencji biologicznej.
Artykuł na Wikipedii rzuca trochę więcej światła na stan dzisiejszych badań: https://en.wikipedia.org/wiki/Cosmic_dust
Szczególnie cennym źródłem wiedzy są próbki dostarczone przez sondę Stardust w 2006 roku.

CDN - jeszcze dwa ciekawe, techniczne rozdziały

dobrychemik · 20 Stycznia 2021

5 minut temu, Behlur_Olderys napisał:

Dodatkowo należy spełnić teoretyczne kryterium Oorta mówiące, że gęstość pyłu musi być mniejsza niż 3x10^24 g/cm^3.

Na pewno czegoś nie pomyliłeś z tą liczbą? Toż nawet gwiazda neutronowa spełnia ten warunek. Chyba tylko osobliwość wewnątrz czarnej dziury ma szansę przekroczyć tą gęstość.

Behlur_Olderys · 20 Stycznia 2021

35 minut temu, dobrychemik napisał:

Na pewno czegoś nie pomyliłeś z tą liczbą? Toż nawet gwiazda neutronowa spełnia ten warunek. Chyba tylko osobliwość wewnątrz czarnej dziury ma szansę przekroczyć tą gęstość.

Uważny czytelnik!

Oczywiście doszło do drobnej pomyłki o 48 rzędów wielkości już poprawiam. Dzięki!

Behlur_Olderys · 25 Stycznia 2021

Instrumentacja w podczerwieni.

Przygotowywałem się na to, że będzie to najciekawszy rozdział książki. Ale wtedy jeszcze myślałem, że książka jest 10 lat młodsza. Jest szansa jednak, że wciąż znajdziemy tu przydatne informacje. Zaczyna się od wprowadzenia historycznego: od Herschela, który niejako "odkrył" podczerwień do IRAS, przeglądu nieba w podczerwieni za pomocą satelity. Warta wzmianki jest odpowiedź na niezwykle ważne pytanie: dlaczego podczerwień jest kluczowa? Jednym powodem jest przenikanie przez pył międzygwiezdny i odsłanianie tego, co zakryte przed widzialnymi długościami fal. Widma obiektów schowanych za pyłem przesuwają się ku czerwieni w procesie zwanym ekstynkcją, a z kolei absorbując to światło pył ogrzewa się i wypromieniowuje tą energię w dalekiej podczerwieni. Są też po prostu gwiazdy zimniejsze, niż najczerwieńsze dostępne w paśmie widzialnym - typy L, T, Y. Jest oczywiście sporo emisji pasmowej w podczerwieni, w tym molekularne przejścia rotacyjne i wibracyjne. No i w końcu przesunięcie się ku czerwieni galaktyk w rozszerzającym się wszechświecie powoduje, że odległe galaktyki w podczerwieni prezentują się tak, jak bliskie - w świetle widzialnym.
Potem mamy krótkie przypomnienie - jakie mamy pasma podczerwieni, podział na Near/Mid/Far infrared (nieco inny w astronomii niż industrialny NIR/SWIR/MWIR/LWIR). Omówione są okna atmosferyczne i problem "nightglow" a więc poświaty wytworzonej w mezopauzie, ok. 90km nad naszymi głowami, głównie przez świecące w zakresie 1-2.5um cząsteczki OH. Jest to osobny, dość istotny problem, postaram się go przybliżyć w innym artykule, mam już materiały, tylko czasu brak.
Za długością ok. 2.5um na pierwszy plan wchodzi problem promieniowania termicznego samej optyki teleskopu, elektroniki i otoczenia. Przechodzimy dalej by opisać podstawy detekcji, mamy historyczne opisy jak to się robiło detektorem z *jednym* pikselem. Następuje krótki paragraf o chłodzeniu i wreszcie dosyć ciekawy opis jak to się pojawiły te upragnione matryce 2D. Bez wchodzenia w szczegóły - pierwsze próby podjęto już w 1979, natomiast w 1987 na Hawajach odbyła się konferencja opisywana w ksiażce jako początek Nowej Ery astronomii w podczerwieni. Książka została skompilowana 5 lat później więc wrażenia są na pewno świeże. Później przechodzimy w techniczne rozważania - materiały półprzewodnikowe, konstrukcja matrycy, zasada działania, opis szumów, sposoby kalibracji.. Większość rzeczy identyczna, jak dla zwykłej kamery, tak samo robimy flaty, darki itp. Ciekawe jest, że InGaAs nawet się nie pojawia na liście możliwych materiałów, a przecież teraz to główny bohater. Trochę jeszcze dostajemy teorii w sprawie rozdzielczości i konstrukcji teleskopu, sporo w temacie chłodzenia. Popularny w tych zastosowaniach HgCdTe trzeba chłodzić ciekłym azotem albo i lepiej - im dłuższe fale tym większy jest szum termiczny. Właściwie reszta rozdziału jest mało ciekawa, bo opowiada o tym, jak poradzić sobie ze sprzętem w temperaturach poniżej 90K. I na końcu dosyć biedne zdjęcie Trapezu w 2um: mozaika z ujęć o rozdzielczości 62x58 przy użyciu UK Infrared Telescope (UKIRT).
Tutaj parę ciekawostek nt. tego teleskopu, w tym zdjęcia podobne do tego w książce:
https://www.roe.ac.uk/roe/workshop/2009/Presentations/mclean_The IRCAM Revolution.pdf

Ogólnie rzecz ujmując, rozdział był bardziej ciekawy od strony historycznej niż praktycznej, przedstawia rzeczywistość w bardzo optymistycznym świetle, skoro być może niedługo nawet amatorzy będą mogli bez sprzedawania domu wejść w posiadanie kamery przekraczającej o rząd wielkości rozdzielczość tego, czym dysponowały najlepsze obserwatoria jeszcze 35 lat temu.

CDN - już tylko ostatni rozdział został! Widzę, że czym dalej, tym dłuższe te teksty mi wychodzą - wkręcam się

Behlur_Olderys · 30 Stycznia 2021

Astronomia w podczerwieni przy użyciu satelitów.
To raczej krótki rozdział traktujący w zwięzły sposób o zaletach astronomii orbitalnej, i jej praktycznych realizacjach zarówno ówcześnie ukończonych (mamy 1992 rok...) jak i planowanych.
Astronomię w dalekiej, termicznej podczerwieni - powiedzmy, że powyżej 20um - trzeba już uprawiać z kosmosu. Absorpcja zachodzi bardzo wysoko, zdaje się że na poziomie mezopauzy (80-90km). Autorzy szybko przypominają o tym dosyć bolesnym dla Ziemian fakcie, krótko napominają też o próbach poradzenia sobie z tym za pomocą obserwowania z wysokich gór, samolotów czy balonów. Oczywiście z większym lub lepszym powodzeniem, to wciąż nie to, co astronomowie by naprawdę chcieli. Następnie mamy główną część rozdziału, czyli opis misji teleskopów kosmicznych dedykowanych do pracy w podczerwieni dalszej lub bliższej. Jako że mamy rok 1992, to ukończone misje są raptem dwie: IRAS i COBE.
Ukazana jest budowa satelity IRAS, zwraca uwagę wielorakość instrumentów stłoczonych w płaszczyźnie fokalnej teleskopu. To były jeszcze czasy detektorów jednowymiarowych, więc IRAS skanował niebo piksel po pikselu, tworząc linie skanu w płaszczyźnie ekliptyki. Pokazany jest taki przykładowy skan - trzeba dużo wyobraźni, żeby dostrzec na takim wykresie cokolwiek znajomego. Gwiazdy to takie ostre piki, a światło zodiakalne tworzy rodzaj górki nakładającej się na pozostałe sygnały. Następnie mamy przegląd danych, jakie uzyskano - przede wszystkim katalog prawie 250 tysięcy źródeł punktowych - Point Source Catalogue, w skrócie PSC. Potem pokazano, jak wygląda rekonstrukcja obrazu z zeskanowanych linii na przykładzie M31. Wygląda to nie najgorzej, biorąc pod uwagę że patrzymy na obraz wygenerowany matrycą o rozdzielczość 1 piksela... Krótkie wtrącenie w temacie COBE - chyba autor rozdziału nie jest fanem kosmologii, bo informacje są bardzo lakoniczne. Zresztą COBE to bardziej satelita "mikrofalowy", niż "podczerwony". Przegląd zastosowanych tam instrumentów: FIRAS, DIRBE i DMR. I kilka zdań o rezultatach: zmierzeniu niejednorodności promieniowania tła, anizotropii dipolowej, oraz co być może nie mówi się zawsze wspominając COBE - wykonaniu pełnych przeglądów nieba w pasmach dalekiej podczerwieni. Wreszcie dochodzimy do opisu misji planowanych na przyszłość: teleskop ISO, malutki IRTS, obserwatorium SIRFT znane później jako Spitzer Space Telecope, submilimetrowy FIRST, oraz nie wymagający chłodzenia aktywnego POIROT. Opis tych misji post factum wydaje mi się bardziej sensowny, niż plany roztaczane przed ich wysłaniem w kosmos, więc zachęcam do odwiedzenia Wikipedii w tym temacie. Choć nie ukrywam, że taka lektura z perspektywy przeszłości ma jakieś tam walory rozrywkowe. Na końcu rozdziału mamy kilka wtrąceń czysto technicznych o specyfice chłodzenia takich teleskopów i parametrach orbit. Muszę przyznać, że ten rozdział był nie tyle nudny, co... przeterminowany po prostu. Trudno podniecać się tym, jak w 1992 roku patrzono na przyszłość - żyjąc w niej.

Podsumowanie
Muszę przyznać, że pomimo początkowego rozczarowania książka pozwoliła mi zgłębić wiedzę w tematyce zastosowania podczerwieni w astronomii. Powtarzane w każdym rozdziale kwestie absorpcji konkretnych pasm w atmosferze pomogły utrwalić tę podstawową wiedzę: do 1um jest spoko, potem pomiędzy 2-5um trzeba się wstrzelić w dobre okienko, do 20um jest już zabawa w kotka i myszkę generalnie nie warta zachodu, a powyżej 20um to już tylko można w kosmosie badać.
Zupełnie nowe były dla mnie tematy ekstynkcji przesuwającej ku czerwieni np. widma galaktyk "schowanych" w płaszczyźnie Drogi Mlecznej - jak Maffei 1 i 2. Ogólnie wiadomości z astrofizyki były ciekawe, choć przytłaczające ilością wzorów. Rozdziały o emisji promieniowania podczerwonego z naszej i innych Galaktyk też zawierały sporo ciekawostek. Dobrze się czytało rozdziały o pyle i nowej mgławicy, było czuć duch naukowej dociekliwości, choć trzeba przyznać, że z biologicznym pochodzeniem pyłu autor ostro popłynął. Najmniej rozwijające, bo najbardziej nieaktualne były niestety rozdziały techniczne. Mam nadzieję, że jeszcze znajdę ciekawe źródło wiedzy w tej materii. Podsumowując: polecam lekturę tej książki jako rodzaj trochę rozrywki, trochę uzupełnienia, a trochę po prostu historii. Jednak nie jest to ujęcie systematyczne, ale luźny zbiór dość specjalistycznych wykładów. Jeśli komuś zależałoby na rzetelnym źródle wiedzy o astronomii w podczerwieni niejako od podstaw, przejrzystym i poukładanym, to na pewno nie ma co zaczynać od tej pozycji.

dobrychemik · 30 Stycznia 2021

Bartek, świetna praca - mam na myśli nie samą książkę, ale Twoje streszczenie/recenzję. Czekam z niecierpliwością na kolejną książkę miesiąca i jej opis

Krzysztof z Bagien · 30 Stycznia 2021

12 godzin temu, Behlur_Olderys napisał:

satelit

Satelita jest, wbrew pozorom, rodzaju męskiego, co - jak w przyrodzie - skutkuje zupełnie inną końcówką :lol:

"Satelitów"

Edytowane 30 Stycznia 2021 przez Krzysztof z Bagien

dobrychemik · 30 Stycznia 2021

Kiedyś "kometa" był rodzaju męskiego i miał swój ogon. Po zmianie płci nie ma już ogona - ma warkocz

Krzysztof z Bagien · 30 Stycznia 2021

Słownik języka polskiego mówi, że kometa to "ciało niebieskie należące do Układu Słonecznego, o masie znacznie mniejszej od planety, widoczne jako świecąca kula z ogonem". Takżę tego...

dobrychemik · 31 Stycznia 2021

3 godziny temu, Krzysztof z Bagien napisał:

"kula z ogonem".

Pierwotnie była "kura z ogonem".

Wybacz Bartek pozornie niezwiązane z tematem dywagacje. Jednak kura z ogonem czy bez, pod wpływem podczerwieni robi się, z mojego punktu widzenia, o wiele ciekawsza.

(Godzina taka, że nie da się pisać zbyt poważnie...)

Krzysztof z Bagien · 31 Stycznia 2021

2 minuty temu, dobrychemik napisał:

Pierwotnie była "kura z ogonem".

Wybacz Bartek pozornie niezwiązane z tematem dywagacje. Jednak kura z ogonem czy bez, pod wpływem podczerwieni robi się, z mojego punktu widzenia, o wiele ciekawsza.

(Godzina taka, że nie da się pisać zbyt poważnie...)