Nie masz teleskopu? Ani nawet lornetki?

antyqjon · 18 Maja 2009

Z dedykacją dla forumowiczki która boryka się z wyborem lornetki do zmiennych

Spośród gwiazd zmiennych widocznych na polskim niebie kilkanaście (-dziesiąt...) jest na tyle jasnych, by można było je obserwować bez żadnego instrumentu optycznego. Wystarczy para oczu, pogodne niebo i... odrobina chęci. Nie będę się rozpisywał na temat technik obserwacji, czyli jak obserwować (to znajdziecie na stronie SSW, wolę Wam opowiedzieć, co możecie zobaczyć. Niech to będzie taki krótki przewodnik po "gołoocznych" gwiazdach zmiennych.

Wiem że każdy z nas ma inne warunki do obserwacji, jedni mają smoliste niebo nad ogródkiem, inni ledwo widzą Księżyc z balkonu... No dobra, w tym ostatnim przypadku to kaplica z gołoocznymi zmiennymi, ale nie życzę nikomu takiego ekstremum. Zastanawiałem sie w jakiej kolejności zaprezentować gwiazdki zmienne dostępne dla nieuzbrojonego oka, ale biorąc pod uwagę powyższe zacznę od najjaśniejszych. Przy opisach podaję typ zmienności i zakres zmian jasności, a do tego mapki AAVSO (uwaga: niektóre odwrócone góra-dół!) i wykresy jasności na podstawie polskich obserwacji.

Część 1 - wiosna i lato

gamma Cas: GCAS, 1.6 - 3.0 mag.

Gwiazda - prototyp zmiennych typu GCAS (nietrudno się domyślić skąd skrót). Te gwiazdki, oprócz tego że zmieniają jasność, żonglują także liniami emisyjnymi w swoim widmie. Gamma Kasi to środkowa gwiazdka w charakterystycznym W, więc znajdzie ją każdy. Jednak ocenianie gammy Cas jest niełatwe. AAVSO zaleca korzystanie z wstawionej poniżej mapki, z braku laku dobre i to.

alpha Her: SRC, 2.7 - 4.0 mag.

Półregularna zmienna w gwiazdozbiorze Herkulesa, niespecjalnie ruchliwa ostatnimi czasy, ale z całą pewnością gołooczna. Mapka AAVSO nie jest specjalnie pomocna, do oceny można jeszcze wykorzystać gwiazdkę xi Her (3.7 mag.).

beta Lyr: EB, 3.2 - 4.3 mag.

Beta Lutni, czyli Sheliak. Jedna z moich ulubionych gwiazd zmiennych, zaćmieniowa typu EB, co znaczy, że minima jasności płynnie przechodzą w okresy względnie stałego blasku, a minimum wtórne jest wyraźnie widoczne. Okres zmian wynosi niecałe 13 dni, ciekawie wygląda Lutnia, gdy akurat beta ma głęboki dołek Na astro4u była prowadzona kiedyś akcja obserwacyjna Sheliaka, znajdziecie tam mapkę, choć to kolejna z tych zmiennych, których nie da się nie odnaleźć Dla porównania warto skorzystać z zaproponowanych przez SSW gammy Lyr (3.2) i kappy Lyr (4.3), ja jeszcze czasem porównuję z omi Her (3.8).

delta Cep: DCEP, 3.5 - 4.4 mag.

Najpopularniejsza cefeida wśród obserwatorów wizualnych. Zmiany jasności to niecałe 1 mag. w przedziale 5 dni, ale ocenia się ją bardzo łatwo, bliziutko niej są dwie gwiazdki porównania, z którymi delta tworzy charakterystyczny trójkącik. Czasem jest nieco jaśniejsza od tej 3.6, czasem zjeżdża ciut niżej niż druga w trójkąciku, a czasem jej ocena sprowadza się do "zmieszczenia" jej pomiędzy nimi. Lekko, łatwo i przyjemnie, polecam

eta Aql: DCEP, 3.5 - 4.4 mag.

To też cefeida, a jej amplituda zmian blasku jest identyczna jak w przypadku delty Cefeusza. Ocenia się ją też bardzo miło, jako gwiazdy porównania mogą służyć delta Aql (3.4), beta Aql (3.7) i mu (µ) Aql (4.4). AAVSO nie ma sensownej mapki, więc należy ją sobie zrobić samemu - może później wrzucę moją. Okres zmian jasności jest nieco dłuższy od delty Cep, bo ponad 7 dni.

To tak w skrócie wymieniłem te najjaśniejsze letnie zmienne, dające się zaobserwować nawet na (pod)miejskim niebie. Tam, gdzie niebo jest ciemniejsze, można jeszcze gołym okiem podziwiać np. R Lyr, rho Cas, 68(u) Her czy baaardzo czerwoną µ Cep. Polecam szczególnie betę Lutni i deltę Cefeusza, obie łatwe do oceny i już w ciągu paru dni widać ładnie zmiany jasności.

W następnym odcinku gołooczne gwiazdki na jesień i zimę.

Edytowane 18 Maja 2009 przez antyqjon

Azzurroinfinito · 19 Maja 2009

hah:)

Fajny artykuł !

Na pewno skorzystam z niego przy oglądaniu gwiazd, zanim kupię lornetkę.

Pozdrawiam,

AzzurroInfinito

Alien · 19 Maja 2009

Fajna sprawa przy pierwszych próbach obserwacji zmiennych,a później branie coraz ciemniejszych

antyqjon · 24 Maja 2009

Część II - jesień i zima

alpha Ori: SRC, 0.0 - 1.3 mag.

To przecież Betelgeza, w ogólnym rozrachunku najjaśniejsza gwiazda zmienna, której zmiany można zaobserwować wizualnie (nie licząc oczywiście jakichś minusowych nowych i supernowych, ale już dawno tak się nie działo ) W Orionie jest czasem najjaśniejszą, czasem ustępuje Rigelowi, ale te dwie gwiazdy ciężko ze sobą porównywać - tak znacząca jest różnica koloru. Z tego względu AAVSO zaleca używanie Procjona i Aldebarana jako gwiazd porównania. Co ciekawe, to pierwsza gwiazda (poza Słońcem), której tarczę zaobserwowano. W sumie nie dziwota, średnica około 1000 razy większa niż Słońca Jak widać na wykresie, trochę się rusza, chociaż nie polecam jej początkującym obserwatorom, ocenia się dość trudno. Betelgeza prawdopodobnie wybuchnie jako supernowa, a ponieważ jest niedaleko (640 lat świetlnych), będzie to wyjątkowo spektakularny widok na naszym niebie,

beta Per: EA, 2.1 - 3.4 mag.

Algol jest jedną z pierwszych znanych gwiazd zmiennych, już starożytni nazwali ją głową demona, a nowożytne zapisy dotyczące jej zmienności sięgają XVII wieku. To chyba najbardziej znana, prócz Miry, gwiazda zmienna jesiennego nieba. Od niej też wziął się typ zmienności EA - gwiazdy zaćmieniowe, które przez dłuższy okres swojego cyklu świecą stałym blaskiem, a minimum główne jest ostro zarysowane i da się wyznaczyć jego początek i koniec. Minimum wtórne gwiazd EA jest na ogół bardzo płytkie, czasem wręcz niezauważalne na wykresie. Niedaleko Algola znajduje się kolejna gołooczna zmienna - rho Per - o której później.

beta Peg: LB, 2.3 - 2.8 mag.

Zmieniamy jedną literkę w nazwie poprzednio opisanej gwiazdki i co otrzymujemy? "Prawy górny" wierzchołek kwadratu Pegaza, czyli Scheat. To gwiazda o bardzo powolnych zmianach jasności, niewielkiej amplitudzie, w zasadzie niespecjalnie ciekawy cel obserwacji, ale wspominam o niej z kronikarskiego obowiązku Na wykresie z polskich obserwacji jakieś zmiany jasności widać, ale dopiero w przedziale kilku lat.

eps Aur: EA, 2.9 - 3.8 mag.

To dopiero ciekawa gwiazdka. Zaćmieniowa, tego samego typu jak Algol, amplituda też typowa, pozornie nic ciekawego... ale jest coś, co ją wyróżnia. Otóż okres zmian jasności wynosi... 27 lat! Pewnie powiecie - eeee, to sobie jeszcze poczekamy... Ale, ale - właśnie w tym roku się zacznie Jesienią tego roku gwiazdka zacznie się zaćmiewać, by maksymalny dołek osiągnąć w 2010. Ponadto nie jest to taka zwykła zaćmieniowa, w tym układzie jest o wiele ciekawiej, świetnie opisał to Arek Olech w tym wątku. Polecam, będzie się działo!

eta Gem: SRA+EA, 2.9 - 3.8 mag.

Wielu z nas bardzo często patrzy na tę gwiazdkę, szczególnie gdy namierzamy w lornetce czy szukaczu M35. To zmienna półregularna, o okresie 232 dni. Katalog GCVS dodaje jeszcze EA, czyli zaćmienia, które występują co 8 lat - kolejny długodystansowiec A oprócz tego, że jest to podwójny układ zaćmieniowy, w odległości 1.4" od niej znajduje się trzeci towarzysz, możliwy do wyłuskania w teleskopie, ale nie jest to łatwe.

rho Per: SRB, 3.3 - 4.0 mag.

Tuż przy Algolu leży kolejna zmienna gołooczna, tworząc przeciwległy wierzchołek charakterystycznego trapezu. Co ciekawe, pozostałe dwie gwiazdki trapezu leżą fizycznie blisko rho, w odległości ok. 300 lat świetlnych od nas, podczas gdy Algol jest sporo bliżej (93 lata świetlne). Rho Per jest chłodnym (jak na gwiezdne standardy) czerwonym olbrzymem, który puchnie, odrzuca zewnętrzne warstwy i za jakiś czas ostanie sie tylko biały karzeł. A póki co pulsuje, z amplitudą niecałej jednej wielkości gwiazdowej.

lam Tau: EA, 3.4 - 3.9 mag.

Niedaleko Hiad znajdziemy następną gołooczną zmienną zaćmieniową. Lambda Tauri , zmienna typu Algola, co 4 dni słabnie o około pół magnitudo. Jako punkty odniesienia przy ocenie jasności można użyć gammy Byka ("zwornikowy" punkt Hiad, 3.6), xi Tau (3.7) i ni Tau (3.9), mapkę może wrzucę później.

zeta Gem: DCEP, 3.6 - 4.2 mag.

Latem warto oceniać deltę Cefeusza i etę Orła, ale na zimę też mamy fajną cefeidkę. W odległości 12 stopni od Polluksa leży zeta Gem, gwiazdka o niewielkiej, ale zauważalnej amplitudzie zmian jasności. Jako gwiazdy porównania nadają się lambda Gem (3.6) i ni Gem (4.2), więc wystarczy wpasować zetę pomiędzy nie. Na poniższej (niestety automatycznie wygenerowanej i odwróconej) mapce AAVSO lambda Gem jest u góry, natomiast ni wyleciała poza mapkę. Co ciekawe, zeta Gem ma dość symetryczną krzywą zmian blasku, w przeciwieństwie do wielu cefeid, które zdecydowanie szybciej jaśnieją niż słabną. Powinna zatem być zakwalifikowana do typu DCEPS, zresztą w GCVS można znaleźć wpis sugerujący zmianę typu.

Prócz wymienionych gwiazd, jesienią czasem można dostrzec gołym okiem Mirę, czyli omikron Wieloryba, która w maksimum potrafi stać się najjaśniejszą gwiazdą tego gwiazdozbioru. Na tym kończę opis najjaśniejszych gwiazd zmiennych i zachęcam do obserwacji!

Edytowane 24 Maja 2009 przez antyqjon

ryszardo · 2 Czerwca 2009

Antygjon - a czy mógłbys napisać o ciekawych zmiennych w gromadach otwartych?. Myslę, że to wdzieczne obieky zarówno do obserwacji wizualnych jak i ccd ze względu na mnogość gwiazd porównania.

Gromady otwarte są także łatwo dostepne pod jasnym niebem. Nawet niewielki refraktor na montażu klasy CG5 z napedem daje spore mozliwości.

Pozdrawiam!

Aaa, pewnie trzeba nowy wątek...sorki